Σίγουρα όλοι έχουμε ακουστά το σύστημα Μοντεσσόρι και σίγουρα έχουμε ακούσει θετικά και αρνητικά σχόλια για τον τρόπο που είναι δομημένες οι μοντεσσοριανές τάξεις ή που λειτουργούν οι αντίστοιχοι δάσκαλοι. Οι αρνητικές κριτικές έχουν συνήθως να κάνουν με την «υπερβολική ελευθερία» που δίνει ένα τέτοιο σχολικό περιβάλλον στο παιδί, καθώς και με την επιμονή σε πιο «χειρωνακτικές εργασίες» εις βάρος της ανάγνωσης και της γραφής.
Πριν όμως αναφερθούμε αναλυτικότερα στα παραπάνω αλλά και στην προσφορά της Μοντεσσόρι στην εκπαίδευση, χρήσιμο θα ήταν να αναφερθούμε έστω και επιδερμικά στο ποια ήταν η Μοντεσσόρι και πώς ανέπτυξε τις μεθόδους της.
Η Μαρία Μοντεσσόρι ήταν Ιταλίδα γιατρός και παιδαγωγός και μάλιστα η πρώτη γυναίκα που εξάσκησε την Ιατρική στην Ιταλία, καθώς πήρε το πτυχίο της το 1896. Η ίδια εργάστηκε για κάποιο χρονικό διάστημα με παιδιά με νοητική υστέρηση και παρατήρησε πως τα «άτυχα», όπως τα χαρακτήριζε, αυτά παιδιά, με τα κατάλληλα ερεθίσματα και την απαραίτητη ενθάρρυνση, άρχιζαν να αποκτούν «αυθόρμητο ενδιαφέρον για τη μάθηση και αυθόρμητη αυτοπειθαρχία». Έτσι αποφάσισε να εφαρμόσει τις μεθόδους της σε παιδιά που αναπτύσσονταν ομαλά, καθώς εντόπισε πως οι δυνατότητές τους δεν αξιοποιούνταν πλήρως μέσα στο τότε εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Και το έκανε, και μάλιστα με θεαματικά αποτελέσματα.
Πώς όμως η Μοντεσσόρι κατάφερε αυτά τα θαύματα και τι μας δίδαξε για τη σύγχρονη εκπαίδευση;
Η θεωρία που ανέπτυξε η Ιταλίδα παιδαγωγός έχει κάποιες βασικές αρχές οι οποίες είναι συνυφασμένες με τη μοντεσσοριανή αγωγή, όπου αυτή ακολουθείται σήμερα.
- Αρχικά, είναι μια μαθητοκεντρική, μια παιδοκεντρική μέθοδος διδασκαλίας. Σε αντίθεση με το παραδοσιακό, δασκαλοκεντρικό παιδαγωγικό μοντέλο, όπου πρωταγωνιστής της τάξης είναι ο δάσκαλος που κατέχει όλη τη γνώση, η συγκεκριμένη θεωρία τοποθετεί στο επίκεντρο το μαθητή. Ο μαθητής έχει την ευθύνη της «αυτοδιδασκαλίας» του, με άλλα λόγια πρέπει ο ίδιος μέσα από μια σειρά προκαθορισμένων εναλλακτικών να επιλέξει τι και πώς θα μάθει σε κάθε δεδομένη στιγμή.
- Το παραπάνω καθίσταται δυνατό αν λάβουμε υπόψη μας πως, σύμφωνα με τη Μοντεσσόρι, το κάθε παιδί έχει κλίση στη μάθηση άμα τη γεννήσει. Με άλλα λόγια, το παιδί είναι «προγραμματισμένο» να μαθαίνει μέσα από το κάθε τι που συναντά γύρω του, επομένως αυτό που πρέπει ο δάσκαλος να έχει κατά νου είναι η σωστή επιλογή δραστηριοτήτων ώστε το παιδί να αναπτύξει αυθόρμητα τις ικανότητές του.
- Οι επιλογές που θα δώσει ο δάσκαλος στο παιδί μέσα στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό μοντέλο αποτελούν αυτό που η Μοντεσσόρι ονομάζει «προετοιμασμένο περιβάλλον» (prepared environment). Με άλλα λόγια, ένας ευρύτερος χώρος όπου το παιδί μπορεί να κάνει πράγματα μόνο του. Τα υλικά, τα παιχνίδια, τα βιβλία, οι χειροτεχνίες βρίσκονται εκεί για το παιδί ώστε να τα επιλέξει και μόνο του να μάθει μέσα από αυτά.
- Τι θα μάθει και πώς θα το μάθει το παιδί; Εδώ εισάγεται ο όρος «περίοδοι ευαισθησίας» (sensitive periods), δηλαδή περίοδοι κατά τις οποίες είναι πιο «ανοιχτό» το παιδί στην εκμάθηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων. Ο δάσκαλος καλείται να αναγνωρίσει αυτές τις περιόδους για κάθε παιδί και να παράσχει τα κατάλληλα «εργαλεία» για ανάπτυξη της εκάστοτε δεξιότητας.
Ποιος λοιπόν ο ρόλος του εκπαιδευτικού σε ένα τέτοιο παιδαγωγικό μοντέλο; Πρόκειται, όπως λένε οι επικριτές του, για ένα υπερβολικά ελεύθερο περιβάλλον όπου το παιδί δε μαθαίνει τα όρια; Και τέλος, δίνει υπερβολική έμφαση σε χειρωνακτικές εργασίες εις βάρος της εκμάθησης «παραδοσιακών» , και φυσικά απαραίτητων, δεξιοτήτων όπως η γραφή και η ανάγνωση;
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού σε ένα μοντεσσοριανό σχολικό περιβάλλον είναι πολλαπλός, όμως σίγουρα δεν περιλαμβάνει τη «διάλεξη» όπως γίνεται στο παραδοσιακό σχολείο, με το δάσκαλο-παντογνώστη να μεταφέρει τη γνώση και τους μαθητές να καλούνται να την απορροφήσουν αν και όπως μπορούν. Ο εκπαιδευτικός εδώ είναι παρατηρητής: όπως προείπαμε, καλείται να αναγνωρίσει τις περιόδους ευαισθησίας και να παράσχει τα κατάλληλα εργαλεία, καλείται να παρατηρεί συμπεριφορές και να ωθεί τα παιδιά με απρεπή συμπεριφορά σε δραστηριότητες με νόημα που θα τα βοηθήσουν να εκτονώσουν την ενέργεια και τη δημιουργικότητά τους. Ακόμα ο δάσκαλος εδώ είναι αυτός που ενθαρρύνει τα παιδιά στην αυτενέργεια, την αυτονόμηση και την αυτοδιδασκαλία, με το να τους δείχνει εμπιστοσύνη και να τα παρακινεί. Τέλος, είναι αυτός που παρέχει τα υλικά που βοηθούν στη γνώση. Μέσα από την παρατήρηση καταλαβαίνει πότε το κάθε παιδί είναι έτοιμο για να γνωρίσει ένα καινούριο υλικό και είναι υπεύθυνος για τη γνωριμία αυτή και τη σωστή προσέγγιση ώστε το παιδί να εκμεταλλευτεί το εκάστοτε υλικό σωστά και να οδηγηθεί στη γνώση.
Συνεπώς, μέσα από τα παραπάνω είδαμε ότι το παιδί δεν είναι «υπερβολικά ελεύθερο» σε ένα μοντεσσοριανό περιβάλλον, καθώς βρίσκεται συνεχώς υπό την επιτήρηση του εκπαιδευτικού, ο οποίος έχει ρόλο παρατηρητή, βοηθού, ενθαρρυντή.
Κλείνοντας, θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε στο δεύτερο σκέλος της κριτικής, το οποίο έχει να κάνει με τις προτεραιότητες που δίνονται σε ορισμένες δεξιότητες εν αντιθέσει με άλλες. Εδώ θα επισημάνουμε πως στόχος του συγκεκριμένου μοντέλου δεν είναι η στείρα γνώση κάποιων αντικειμένων (γλώσσα, μαθηματικά, κοκ), αλλά η απόκτηση δεξιοτήτων που θα συνοδεύουν το παιδί σε όλη τη μετέπειτα σχολική και ενήλικη ζωή του. Όπως η ίδια η Μοντεσσόρι γράφει, τα παιδιά λαμβάνουν «την αγωγή των αισθήσεων, την αγωγή των μυών, την αγωγή της ευφυΐας, την αγωγή των συναισθημάτων και την ηθική της βούλησης».
Συμφωνεί κανείς λοιπόν ή όχι με τις μεθόδους της, κανείς δε μπορεί να αρνηθεί πως η γυναίκα αυτή αφιέρωσε τη ζωή της στην ολοκληρωμένη εκπαίδευση των παιδιών και το έργο της αποτελεί παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές εκπαιδευτικών. Όλη της η αγάπη για τα παιδιά και η πίστη στις ικανότητές τους συνοψίζονται στις παρακάτω φράσεις της: «Το παιδί είναι σαν μια πεταλούδα στον άνεμο. Μερικά μπορούν να πετάξουν πιο ψηλά από άλλα, αλλά καθένα πετάει όσο καλύτερα μπορεί. Γιατί να τα συγκρίνουμε μεταξύ τους; Καθένα είναι διαφορετικό. Καθένα είναι ξεχωριστό. Καθένα είναι υπέροχο.»
Ειρήνη Μαρκιανού
