Βιωματική μάθηση: Η περίπτωση του Αουγκούστο Μπόαλ και το Θέατρο των Καταπιεσμένων

Ο Αουγκούστο Μπόαλ μεγάλωσε στο Ρίο Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας και αφού τελείωσε το σχολείο πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να σπουδάσει χημικός μηχανικός στο Πανεπιστήμιο Columbia. Το ενδιαφέρον του και η σχέση με το θέατρο είχε ξεκινήσει πολύ νωρίς στη ζωή του αν και οι σπουδές του δεν είχαν κάποια σχέση με αυτό. Μετά τις σπουδές του επέστρεψε στη Βραζιλία για να εργαστεί στο θέατρο Αρένα του Σάο Πάολο. Τότε ήταν που άρχισε να πειραματίζεται με νέες μορφές θεάτρου για να διαμορφώσει τελικά ένα είδος θεάτρου μεταμορφωτικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό.

Αυτό που αποτέλεσε το πρώτο στοιχείο αλλαγής ήταν η σχέση των θεατών με τους ηθοποιούς. Συνήθως, μετά από μια παράσταση οι θεατές έχουν την δυνατότητα να συζητήσουν για αυτή. Οι δυνατότητες που έχουν δηλαδή οι θεατές είναι να δουν κάτι (spectator) και ίσως να το «παίξουν» και αυτοί ξανά μετά το τέλος της παράστασης μέσω της συζήτησης (reactor).

Αυτό που ο Μπόαλ κατάφερε να κάνει είναι να δώσει περισσότερη εξουσία στους θεατές, και από θεατές να τους κάνει θεατές- ηθοποιούς (spect-actor) ώστε να μπορούν να επηρεάζουν την πορεία του έργου. Τη δεκαετία του 1960 ο Μπόαλ έδωσε την ικανότητα στο κοινό να σταματά μια παράσταση και να προτείνει διαφορετικές δράσεις στους ηθοποιούς, οι οποίοι θα έπαιζαν πλέον σύμφωνα με τα όσα πρότεινε το κοινό. Αυτό στόχευε κυρίως σε ρόλους και χαρακτήρες έργων οι οποίοι βίωναν συνεχώς την καταπίεση. Μέσα από την πρακτική αυτή εμφανίστηκε η πιο εξελιγμένη μορφή του θεατή- ηθοποιού ο οποίος όχι μόνο πρότεινε μια συγκεκριμένη δράση αλλά ανέβαινε στη σκηνή για να την παίξει. Η μορφή αυτή ήρθε μάλλον τυχαία και ξαφνικά όταν μια γυναίκα στο κοινό πρότεινε στον ηθοποιό μια συγκεκριμένη δράση αλλά εκείνος δεν μπορούσε να καταλάβει τι ακριβώς έπρεπε να κάνει. Η γυναίκα εξαγριωμένη ανέβηκε στη σκηνή για να παίξει τον ρόλο όπως αυτή φανταζόταν!

Από το γεγονός αυτό και έπειτα ο Μπόαλ παρότρυνε το κοινό να προτείνει και κυρίως να εφαρμόζει αλλαγές σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Η δράση αυτή έκανε το κοινό πιο δυνατό, πιο σίγουρο στο να οραματιστεί την αλλαγή, να την εφαρμόσει, να δράσει ως σύνολο και να προσφέρει μια πρόταση, και να στοχαστεί επί της πρότασης αυτής. Αυτό ουσιαστικά είναι μια πράξη ενίσχυσης της κοινωνικής δράσης των ατόμων. Το θέατρο έγινε το μέσο της κοινωνικής αλλαγής, της μάθησης νέων συμπεριφορών, της κριτικής σκέψης, της συλλογικότητας, της ενδυνάμωσης των ατόμων να πάνε ενάντια στην καταπίεση ειδικά σε μια εποχή που οι Βραζιλιάνοι δέχονταν συνεχώς καταπίεση μέσα στο ασταθές και συνήθως αντιδημοκρατικό πολιτικό καθεστώς.

Φυσικά κάτι τέτοιο δεν έγινε αρεστό και το 1971, επιστρέφοντας από το θέατρο Αρένα στο οποίο σκηνοθετούσε ένα έργο του Μπρέχτ, ο Μπόαλ απήχθη, βασανίστηκε και εξορίστηκε στην Αργεντινή. Αργότερα αυτοεξορίστηκε στην Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του στην Αργεντινή δημοσίευσε το 1973 το πρώτο του βιβλίο για το θέατρο το «Θέατρο των Καταπιεσμένων».

Η αυτό- εξορία του στην Ευρώπη έδωσε τη δυνατότητα σε πολλούς, κυρίως Γάλλους να εκπαιδευτούν στην κοινωνική αυτή θεατρική προσέγγιση, ιδρύοντας πολλά κέντρα για το θέατρο των καταπιεσμένων και οργανώνοντας διεθνές φεστιβάλ για το θέατρο των καταπιεσμένων στο Παρίσι το 1981.

Μετά την περίοδο της χούντας στη Βραζιλία, το 1986, ο Μπόαλ επιστρέφει στο Ρίο και αναπτύσσει μεγάλη δράση για την προώθηση του θεάτρου των καταπιεσμένων, ιδρύοντας το Κέντρο για το Θέατρο των Καταπιεσμένων του Ρίο και βοηθώντας τη δημιουργία ομάδων που οργανώνουν παραστάσεις στα πλαίσια της κοινότητας. Είχε νοσήσει για αρκετά χρόνια από λευχαιμία, παρόλα αυτά μπόρεσε να το ξεπεράσει και να συνεχίσει να εργάζεται με τον γιο του και να συνεισφέρει στον τομέα του θεάτρου στην Ευρώπη και την Αμερική. Τον Μάιο του 2009 πέθανε στον ύπνο του, μετά από μια περίοδο έντονης κόπωσης πιθανώς λόγω της επανεμφάνισης της νόσου.

Το θέατρο των Καταπιεσμένων και το θεωρητικό του υπόβαθρο

Ένα χρόνο πριν πεθάνει, ο Μπόαλ αναφέρει πως αρχικά η αντίληψη του για το θέατρο ήταν πολύ περιορισμένη, όταν άρχισε να γράφει το βασικό του βιβλίο. Το θέατρο αρχικά είχε απλά μια σχέση με τα κοινωνικά όντα. Αργότερα τα κοινωνικά όντα έγιναν το θέατρο. Όπως ο ίδιος αναφέρει, δεν υπάρχει δάσκαλος θεάτρου. Οι δάσκαλοι και οι μαθητές διδάσκουν και μαθαίνουν τον άνθρωπο, όχι το θέατρο. Όπως για παράδειγμα αυτοί που διαβάζουν Shakespeare δε θα πρέπει να θεωρούν ότι μελετούν την ιστορία του θεάτρου αλλά την ιστορία της ανθρωπότητας και πως  έτσι ανακαλύπτουν τους εαυτούς τους. Κυρίως δε, ανακαλύπτουν πως μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο και τον εαυτό τους. Μελετούν το παρελθόν για να δημιουργήσουν το μέλλον.

Το Θέατρο των Καταπιεσμένων γίνεται μια ομπρέλα για όλες τις παραστάσεις που αφορούν τις καταπιεσμένες ομάδες και πλέον παρατηρούνται διαφορετικά είδη θεάτρου των Καταπιεσμένων, με γνωστότερο το Forum Theatre. Στο είδος αυτό οργανώνονται σύντομες παραστάσεις για προβλήματα συγκεκριμένων κοινοτήτων- ομάδων, π.χ. καταπιεσμένες γυναίκες, θύματα ρατσισμού ή εκμετάλλευσης. Το κοινό αλληλοεπιδρά με τους ηθοποιούς, αντικαθιστά χαρακτήρες και προτείνει μια νέα τροπή για το έργο. Πλέον σε πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα, όχι απαραίτητα θεάτρου, που αναφέρονται σε κοινωνικά προβλήματα εφαρμόζεται το Forum Theatre ως μια βιωματική εκπαιδευτική τεχνική, που εκπαιδεύει το άτομο και την ομάδα να σκέφτεται, να κατανοεί, να κριτικάρει, να προτείνει και να εφαρμόζει συλλογικά λύσεις για κοινωνικά προβλήματα.

Το όραμα του Μπόαλ για τον θεατή είναι να κατακτήσει τον χαρακτήρα και τη σκηνή, να βρει το δικό του χώρο και να μάθει να προσφέρει λύσεις, να λειτουργεί υπεύθυνα και συνειδητά. Μπορεί η σκηνή να είναι μια αναπαράσταση της πραγματικότητας αλλά ο θεατής- ηθοποιός είναι αληθινός και ζει σε δυο πραγματικότητες, την φανταστική πραγματικότητα επάνω στη σκηνή και την πραγματικότητα πέρα από τη σκηνή, την κοινωνική. Άρα ο αληθινός θεατής- ηθοποιός δρα όχι μόνο σε ένα φανταστικό επίπεδο επάνω στη σκηνή αλλά και σε ένα πραγματικό επίπεδο, στην καθημερινότητά του. Όταν ανεβαίνει στη σκηνή δεν μεταμορφώνει μόνο κάτι φανταστικό, ένα έργο, αλλά και όλον τον εαυτό του. Για αυτό και η παρουσία του σκηνή συμβολίζει ότι ο άνθρωπος περνά από τη συμβολική δράση στην πραγματική δράση για να ελευθερωθεί από ό,τι τον καταπιέζει. Η «εισβολή» στη σκηνή είναι εισβολή και σε όλα εκείνα τα πεδία που ο άνθρωπος καταπιέζεται. Αν δεν εισβάλλει σε αυτά δεν μπορεί να ελευθερωθεί.

Το να ελευθερώσουμε τους εαυτούς μας σημαίνει να εισβάλουμε, να μεταμορφωθούμε…Το να ελευθερώσεις τον εαυτό σου σημαίνει να εισβάλλεις. Το να εισβάλλεις σημαίνει ότι υπάρχεις..  (Augusto Boal, 1974).

Ο τίτλος του βιβλίου του, «Θέατρο των Καταπιεσμένων», αναφέρεται και αποτίει φόρο τιμής στον επίσης Βραζιλιάνο, σπουδαίο παιδαγωγό Πάουλο Φρέιρε, ο οποίος τον επηρέασε βαθιά και με τον οποίο ανέπτυξαν μακροχρόνια επαφή. Αυτό που ο Φρέιρε οραματίστηκε και περιέγραψε, ο Μπόαλ το έκανε πράξη. Ο Φρέιρε, σε παρόμοιο ύφος με τον Μπόαλ είχε αναφέρει ότι η απελευθέρωση είναι η πράξη και ο αναστοχασμός των ανθρώπων για τον κόσμο ώστε να τον αλλάξουν  (Freire, 1970). Η επίδραση του Φρέιρε στο έργο του Μπόαλ ήταν τόσο μεγάλη που για τον θάνατο του δήλωσε «είμαι πολύ λυπημένος. Έχασα και τον δεύτερο πατέρα μου».

Ο Φρέιρε, ορμώμενος από τις ανάγκες της εποχής στη Βραζιλία, αναφέρθηκε στον ρόλο του εκπαιδευτή και της εκπαίδευσης στην αλλαγή της κοινωνίας. Ο εκπαιδευτής πρέπει να έχει επίγνωση της επίδρασης που μπορεί να έχει στους μαθητές, να έχει επίγνωση των αδυναμιών τους, των αναγκών του.. Πρέπει να γνωρίζει πως έχει ανάγκη να μαθαίνει από τους μαθητές του και οι μαθητές του να μαθαίνουν από αυτόν. Θεωρώντας πως το άτομο δεν πρέπει να δέχεται γνώση και γεγονότα παθητικά και άκριτα κατέκρινε την αποταμιευτική μάθηση. Στο ίδιο μοτίβο, ο Μπόαλ προσπάθησε να αποφύγει την αποταμιευτική μέθοδο της παρακολούθησης ενός έργου με το να ενεργοποιήσει τους θεατές ώστε να μην δέχονται παθητικά τη μοίρα του καταπιεσμένου χαρακτήρα αλλά να ενεργοποιούνται για να την αλλάξουν.

Και οι δύο αναφέρονται στην καταπίεση που μπορεί κάποιος να νιώθει, και οι δύο είναι όμως αισιόδοξοι. Η καταπίεση έχει και αυτή την λύση της, και η λύση της είναι η δράση. Βασική πηγή αποδοχής της καταπίεσης είναι η παθητικότητα του ατόμου κατά την εκπαιδευτική πορεία του. Όσο για το θέατρο, ο Μπόαλ προσπάθησε να ξεκολλήσει τους θεατές από την παθητικότητα τους αντιμετωπίζοντας όλα αυτά που εμπόδιζαν το κοινό να συμμετέχει και να δράσει.

Aφροδίτη Μηλοβιάνου
πηγές:

Harmer, Ε. Introduction to Boal and Theatre of the Oppressed, Freire and Boal Paper. New York: New York University.

Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed. New York, NY: Continuum Publishing Group Ltd.

Boal, A. (2008). Theater of the Oppressed (Translated by Charles A., Maria-Odilia Leal McBride, Emily Fryer). Pluto Press. https://mellonseminaremotions.wikispaces.com/file/view/Boal+Agusto-Theatre+of+the+Oppressed.pdf

Boal, A. (1974). Teatro del Oprimido.

Doug Paterson. A Brief Biography of Augusto Boal. http://ptoweb.org/aboutpto/a-brief-biography-of-augusto-boal/