Συνηθίζουμε στην Ελλάδα να επαιρόμαστε για την αξία και την ευρεία διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Τη συνδέουμε μάλιστα με την καταλυτική επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού κι εν γένει του δυτικού πολιτισμού. Η οίηση αυτή που μας διακατέχει, συχνά μας οδηγεί στο να υιοθετούμε αντιλήψεις άκρως αποπροσανατολιστικές για τη σημερινή κατάσταση που συμπυκνώνονται στη φράση «όταν εμείς χτίζαμε τον Παρθενώνα, οι Φράγκοι έτρωγαν βελανίδια». Αποπροσανατολίζουν απόλυτα τέτοιες αλαζονικές αντιλήψεις γιατί παραβλέπουμε ότι σήμερα «εμείς θα αναγκαστούμε να φάμε βελανίδια», ενώ οι Ευρωπαίοι, και εν γένει ο δυτικός πολιτισμός κάνει βήματα προόδου, τα οποία συχνά ούτε τα υποψιαζόμαστε. Είναι επίσης αποπροσανατολιστικές γιατί δεν μας επιτρέπουν να κοιτάξουμε κατάματα τη σημερινή πραγματικότητα και κυρίως να αντιληφθούμε το μέγεθος, το εύρος και την ουσία της επιρροής που άσκησε ο ελληνισμός στο διάβα των αιώνων σε πολλούς πολιτισμούς και λαούς. Βέβαια, η στάση μας αυτή συχνά γίνεται αντιφατική, όταν εκφράζουμε διαφωνίες για τη χρησιμότητα της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ως εκπαιδευτικός συχνά πυκνά ακούω από τους μαθητές μου να λένε απλοϊκά και συνάμα ανυποψίαστα ««Τι τα θέλουμε τα αρχαία; Θα συναντήσουμε κανένα Σωκράτη, για να μιλήσουμε μαζί του;». Μια αντίληψη βέβαια που αντιμετωπίζει τη γλώσσα με καθαρά χρησιμοθηρικό πνεύμα, και όχι ως όργανο έκφρασης ενός πολιτισμού και μέσο πνευματικής καλλιέργειας.
Ως κατεξοχήν έκφανση πολιτισμού η γλώσσα, έτσι και η ελληνική, ίσως έχει την τιμή να είναι η γλώσσα η οποία με τη συνεισφορά της γονιμοποίησε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό όσο καμιά άλλη, με εξαίρεση ίσως τη λατινική. Συχνά βέβαια λησμονούμε την επίδραση της ελληνικής γλώσσας στον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό. Ελληνικές λέξεις ή ελληνικής καταγωγής λέξεις χρησιμοποιούνται σήμερα από ανθρώπους διαφορετικής εθνικότητας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Μπορούμε εύκολα να σκεφτούμε λέξεις ελληνικές με παγκόσμια διάδοση και χρήση : δημοκρατία, ιστορία, οικονομία, φιλοσοφία και μουσική είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Σήμερα η αγγλική γλώσσα, αναντίρρητα, έχει την ευρύτερη παγκόσμια διάδοση (όπως ακριβώς είχε η ελληνική όχι μόνο κατά την ελληνιστική εποχή αλλά και κατά τους βυζαντινούς χρόνους – τηρουμένων πάντα των αναλογιών). Όμως, όσοι γνωρίζουμε αγγλικά μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ότι περίπου το 1/3 των λέξεων της αγγλικής γλώσσας έχει ελληνική ρίζα : physics, poem, architecture, harmony, phenomenon, criterion, phrase, dilemma, problem, method, program. Ο κατάλογος αυτός προφανώς θα μπορούσε να είναι ατελείωτος. Έναν ίδιο μακροσκελέστατο κατάλογο θα μπορούσαμε να συντάξουμε για δεκάδες άλλες γλώσσες, κυρίως ευρωπαϊκές, που γονιμοποίησαν αλλά και γονιμοποιήθηκαν από την ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα επίσης χρησιμοποιείται ευρέως στην ορολογία των επιστημών, ιδίως στην ιατρική. Εξάλλου, ποιος μπορεί να ξεχάσει τις ομιλίες του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, οι οποίες αν και συντεταγμένες στην αγγλική γλώσσα, αποτελούντο εξολοκλήρου από ελληνικές λέξεις;
Όμως, οι Έλληνες, ως λαός δεν έζησαν μέσα στην μακραίωνη και πολυκύμαντη ιστορία μόνοι τους. Πρώτα πρώτα, από την 7ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες μετανάστευσαν σε κάθε άκρη της Μεσογείου. Μέχρι και τις μέρες, που ένα νέο κύμα μετανάστευσης αρχίζει να διαφαίνεται, οι Έλληνες έχουν την τάση να αναζητούν μια καλύτερη τύχη σε νέα πατρίδα. Από την άλλη, δεν είναι λίγοι οι αλλόφυλοι και αλλόγλωσσοι που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε κοιτίδες του ελληνισμού. Και βέβαια δεν είναι και τα λίγα τα κύματα των εισβολέων ούτε και οι κατακτητές που πάτησαν το πόδι τους. Οι Έλληνες, ειρηνικά ή βίαια, συνέζησαν για αιώνες με πολλούς άλλους λαούς. Παράλληλα οι αρχαίοι Έλληνες και οι βυζαντινοί συγγραφείς λατρεύτηκαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της οικουμένης. Να μην ξεχνάμε πως και η Καινή Διαθήκη γράφτηκε σε ελληνική γλώσσα. Και βέβαια τον τελευταίο αιώνα με την ανάπτυξη και διάδοση των μέσων μαζικής επικοινωνίας καταργήθηκαν τα σύνορα στην επικοινωνία των λαών. Η ώσμωση αυτή επέφερε την ένταξη στην ελληνική γλώσσα πλήθους λέξεων ξένων. Αξίζει να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα : Λέξεις τουρκικές (π.χ. χασάπης, χατίρι, ρουσφέτι, τσέπη, βερεσές, τσαμπουκάς, τσαρούχι), ιταλικές και βενετικές (π.χ. μπουνιά, ταράτσα, σαρδέλα, κουζίνα, βέργα, πακέτο, κούρσα, τσιμέντο), ισπανικές (π.χ. χούντα, πατάτα), σλαβικές (τσέλιγκας, ρομπότ), γαλλικές (π.χ. γκαλερί, προφίλ, ρεσιτάλ, βενζίνα, ρεβάνς), αγγλικές (π.χ. γκολ, ίντερνετ, τσεκάρω, σπριντ, ριπλέι, σπορ, χόμπι, ροκ, ρεκόρ, ρεπόρτερ, κλαμπ, λέιζερ), εβραϊκές (π.χ. Σάββατο, Πάσχα), αραβικές (γάιδαρος), περσικές (π.χ. παράδεισος, βαμβάκι, αγγαρεία, μάγος), αλβανικές (π.χ. λουλούδι, μπέσα), ιαπωνικές (π.χ. σαγιονάρα, τσουνάμι), ινδικές (π.χ. νιρβάνα), ρωσικές (π.χ. μασούτ, τρόικα) ή ακόμη και λατινικές (π.χ. παλάτι, βετεράνος, Ιανουάριος, μάστορας). Προφανώς, ο κατάλογος είναι εκτενέστερος.
Όμως, υπάρχει μια κατηγορία ελληνικών λέξεων, οι οποίες αφού υιοθετήθηκαν από ξένους λαούς, επέστρεψαν πάλι στην Ελλάδα. Είναι τα λεγόμενα αντιδάνεια. Τέτοιες λέξεις είναι πολλές. Εδώ θα αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα :
– Πέναλτι : Η λέξη αυτή είναι ιδιαιτέρως προσφιλής στους ποδοσφαιρόφιλους. Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής δεν σφύριξε ένα καταφανέστατο πέναλτι υπέρ της ομάδας μας; Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής «είδε» πέναλτι σε βάρος της ομάδας μας, ενώ δεν υπήρχε παράβαση; Μήπως λίγοι τίτλοι κρίθηκαν στα πέναλτι, όπως ο τελικός στο Μουντιάλ του ’94; Την υιοθετήσαμε ευρέως τη λέξη αυτή από τη στιγμή που το ποδόσφαιρο έγινε λαϊκό άθλημα. Η λέξη «penalty» είναι αγγλική. Όμως, προέρχεται από τη μεσαιωνική λατινική «poenalitas», η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής «poenalis». Η τελευταία ανάγεται στην αρχαιοελληνική λέξη «ποινή», που είναι από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται ευρέως και στη νέα ελληνική.
– Τσάρτερ : Οι πιο πολλοί γνωρίζουν τη λέξη «τσάρτερ» από τα αεροπορικά ταξίδια. Ίσως και αρκετοί να έχουν ταξιδέψει με «πτήση τσάρτερ». Λίγοι, όμως, είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι η λέξη αυτή έχει ξεκινήσει το ταξίδι της από την Ελλάδα. Οι Άγγλοι με τη λέξη “charter” εννοούν το «επίσημο κείμενο ή συμβόλαιο που εξασφαλίζει τα δικαιώματα αποκλειστικής χρήσεως». Η αγγλική λέξη έλκει την καταγωγή της από την παλαιά γαλλική “charte” η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής “chartula”, υποκοριστικό της λέξης “charta” που σήμαινε το «φύλλο παπύρου». Οι Ρωμαίοι έλεγαν “charta” αφού είχαν ακούσει τους αρχαίους Έλληνες να λένε «χάρτης»!
– Σπόνσορας : Σε αθλητικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις οι σπόνσορες είναι συχνοί. Πολλοί προτιμούν να τους χαρακτηρίζουν ως χορηγούς θεωρώντας τη λέξη σπόνσορας ως καθαρά ξένη. Κι όμως και οι σπόνσορες έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Η λέξη εισέβαλε στη γλώσσα μας σήμερα από τις αγγλική sponsor. Όμως, η αγγλική λέξη προέρχεται από τη λατινική sponsor-sponsoris που θεωρείται παράγωγο του λατινικού ρήματος spondere το οποίο σημαίνει «εγγυώμαι, υπόσχομαι». Το λατινικό αυτό ρήμα συνδέεται άμεσα με τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «σπονδή» και «σπένδω». Ετυμολογικά συγγενείς στη νέα ελληνική έχουν επιβιώσει λέξεις όπως άσπονδος, παρασπονδία και ομοσπονδία.
– Τουρισμός : Όλοι μας έχουμε επισκεφτεί άλλους τόπους• εκεί περάσαμε αλησμόνητες στιγμές κάνοντας διακοπές! Σε κάποιο ελληνικό νησί! Σε κάποια παραλία της Χαλκιδικής ή της Πιερίας! Σε κάποια πόλη του εξωτερικού! Και πόσοι από μας δεν ονειρευτήκαμε κάποια μαγευτική και εξωτική παραλία… Μήπως εκατομμύρια δεν είναι οι τουρίστες και οι τουρίστριες που κάθε χρόνο κατακλύζουν τις ελληνικές παραλίες! Εξάλλου, ο τουρισμός είναι η «βαριά βιομηχανία» της πατρίδας μας! Παγκόσμια η τάση του ανθρώπου να κάνει τουρισμό! Κι ακόμη περισσότερα τα εκατομμύρια των τουριστών που από μια χώρα πηγαίνουν σε μια άλλη! Παγκόσμια είναι και η λέξη τουρισμός! Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι και αυτή η λέξη έχει τις ρίζες της στην πατρίδα Είναι μια λέξη με παγκόσμια διάδοση. Η λέξη τουρισμός προέρχεται αρχικά από τη γαλλική λέξη tourisme, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από τη λέξη «tour» που σημαίνει τη «σύντομη μετακίνηση». Η λέξη αυτή είναι εξέλιξη της λατινικής λέξης «tornus», η οποία έχει ξεκάθαρη καταγωγή από την αρχαία ελληνική λέξη «τόρνος».
– Ζαμπόν και γάμπα : Τη λέξη ζαμπόν σίγουρα όλοι μας την έχουμε εντάξει στο διαιτητικό μας λεξιλόγιο… Η λέξη ζαμπόν μας ήρθε κι αυτήν, όπως και πολλές άλλες από τη Γαλλία. Οι Γάλλοι λέγανε και λένε jambon για να περιγράψουν τον συγκεκριμένο έδεσμα… Η λέξη αυτή προέρχεται από τη λέξη «jambe» που σημαίνει «κνήμη». Με τη σειρά της κατάγεται από την ιταλική λέξη «gamba» η οποία είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής λέξης από τη δωρική διάλεκτο «καμπά» που σημαίνει «καμπή» από το ρήμα κάμπτω! Από την ίδια ρίζα είναι ένα ακόμη αντιδάνειο της νεοελληνικής, η λέξη «γάμπα».
– Καπετάνιος : Η λέξη αυτή αποτελεί μια ακόμη περίπτωση αντιδανείου. Αρχικά, υιοθετήθηκε στη νέα ελληνική από την μεσαιωνική βενετική λέξη capetanio που με τη σειρά της προέρχεται από τη λατινική λέξη capitaneus. Η λέξη αυτή κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από τη βυζαντινή λέξη «κατεπάνω» (κατά + επάνω) που δήλωνε το Βυζαντινό αξιωματούχο-διοικητή επαρχιών. Η λέξη αυτή, βέβαια, μπορεί να συνδεθεί ετυμολογικά και με τη λατινική λέξη «caput». Βέβαια, η λέξη αυτή έχει ευρεία διάδοση και χρήση σε άλλες γλώσσες, όπως : αγγλική «captain», γαλλική «capitain», ισπανική «capitan», σερβική «capetan».
– Καμπούρης : Ταξιδιάρα λέξη είναι και η πολύ γνωστή μας «καμπούρης». Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν το «κάμπυλος»• το ίδιο έλεγαν και οι Βυζαντινοί από τους οποίους το άκουσαν οι Τούρκοι και το άλλαξαν λιγάκι … Το έκαναν “Kambur”. Από την τουρκική με ελληνική ρίζα λέξη προήλθε η νεοελληνική “καμπούρης”.
– Μπράτσο : Μια ακόμη λέξη που μετανάστευσε αλλά επέστρεψε στα πάτρια εδάφη, ελαφρώς όμως παρηλλαγμένη! Η λέξη μπράτσο προέρχεται από τη βενετική “brazzo” κι αυτή με τη σειρά της από τη λατινική “bracchium». Η τελευταία αποτελεί έναν εκλατινισμό της ελληνικής λέξης «βραχίων»…
Ο κατάλογος με αντιδάνεια της ελληνικής γλώσσης είναι εντυπωσιακά εκτενέστατος. Ένα φιλέρευνο και φιλομαθές πνεύμα θα μπορούσε εύκολα να διαπιστώσει ότι αντιδάνεια είναι και οι λέξεις : χαλκάς, μπάζα, μπαλαρίνα, βόμβα, μπουλντόζα, τεφτέρι, τουρνέ, ζάντα, διαμάντι, γάντζος, καναπές, μπόρα, γκράφιτι, πιλότος και πολλές πολλές άλλες.
Απολήγοντας, δεν κρίνω σκόπιμο να προχωρήσω σε αλαζονικές διαπιστώσεις για την αξία και τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Τα επιστημονικά δεδομένα μιλούν μόνα τους. Θέλω μόνο να επισημάνω το χρέος που έχουμε ως Έλληνες για τη διαφύλαξη και τη διάσωσή της, κάτι που συχνά παραμελούμε κακοποιώντας τη γλώσσα σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Ας θυμηθούμε τον Κωστή Παλαμά που χαρακτήρισε τη γλώσσα «Νικήτρα του θάνατου» και ας μην βιαστούμε να τον διαψεύσουμε… Ας αναλογιστούμε ότι η ιστορική επιβίωση του ελληνισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική γλώσσα.
Κωνσταντίνος Φ. Μπατσιόλας
Ιστορικός – Εθνολόγος, Θεολόγος
Πηγή: http://www.polispost.com/antidaneia-i-alli-ekfansi-tis-diadosis-tis-ellinikis-glossas/
