Ενσυνειδητότητα και διαλογισμός στην εκπαίδευση

Το εκπαιδευτικό σύστημα στοχεύει, θεωρητικά, στην καλλιέργεια, στη μόρφωση και στη διαμόρφωση των μελλοντικών πολιτών αυτού του κόσμου οι οποίοι μπορούν να εγγυηθούν ότι θα συνεχίσουμε να ζούμε μια ζωή με δημοκρατία, ισότητα και άρση των διακρίσεων. Αυτό που το εκπαιδευτικό σύστημα συνήθως πετυχαίνει όμως είναι η κατηγοριοποίηση των μαθητών σε επιμελείς και μη, σε χαρισματικούς και μη,  γεγονός που δεν είναι μόνο αντιφατικό, καθώς από τη μια λέμε ότι εκπαίδευση εξομαλύνει τις διαφορές και από την άλλη το σύστημα από μόνο του δημιουργεί διάφορες μεταξύ των μαθητών, αλλά είναι και η μεγαλύτερη προδοσία που μπορεί να γίνει στη νέα γενιά η οποία μέσα από την εκπαίδευση διαμορφώνει το σύστημα αξιών της.

Μπορεί σε κάθε χώρα και σε κάθε τόπο ο τρόπος που ένα σχολείο επιβάλλει την τάξη να διαφέρει, είναι όμως γεγονός ότι τα σχολεία παντού θα έπρεπε να θεωρούνται τόπος προστασίας των παιδιών και προώθησης της γνώσης και της παιδείας. Πέραν τούτου, το σχολείο θα έπρεπε να είναι ένα μέρος που αγκαλιάζει τα παιδιά που για τους δικούς τους λόγους έχουν «προβληματική συμπεριφορά». Παρόλα αυτά στο εκπαιδευτικό πλαίσιο η προβληματική συμπεριφορά δεν αντιμετωπίζεται με μια εκπαιδευτική πράξη αλλά με μια τιμωρία σαν να πρόκειται ο δάσκαλος ή ο διευθυντής να σωφρονίσει με σκληρά μέτρα ανήλικους παραβάτες. Αυτό όχι μόνο δεν πετυχαίνει τη βελτίωση των μαθητών αλλά οδηγεί ένα μέρος των μαθητών στο λάθος δρόμο, στο δρόμο δηλαδή για μελλοντικές «παράνομες» πράξεις που τους φέρνουν αντιμέτωπους με το νόμο (Miguel & Gargano, 2017). Φυσικά δεν είναι πολύ δύσκολο να υποθέσει κάποιος ότι κάτι τέτοιο δεν θα έχει θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία, αλλά έχει βρεθεί ότι οι μαθητές που αποβάλλονται και που τιμωρούνται σκληρά για τις συμπεριφορές τους στο σχολείο έχουν περισσότερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν προβλήματα με το νόμο και να φυλακιστούν (Zwerger & Khalilah 2016).

Όπως ο  Giroux επισημαίνει, τα σχολεία είναι χώροι που «παράγουν» τιμωρίες και προκαλούν φόβο. Επιπλέον οι τιμωρίες είναι επιλεκτικές, με τις περισσότερες από αυτές να απευθύνονται σε παιδιά από συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες. Αντί να κοιτάξουμε τις κοινωνικές ανάγκες που έχουν αυτά τα παιδιά και να δούμε τα παραπτώματά τους ως μια ευκαιρία να τους διδάξουμε κάτι, τα παραπτώματα αντιμετωπίζονται ως αξιόποινες πράξεις (The Free Thought Project, 2015).

Διαλογισμός και ενσυνειδητότητα στην εκπαίδευση

Πέρα από ορισμένες παιδαγωγικές μεθόδους που μπορεί να εφαρμόζουν ορισμένοι εκπαιδευτικοί, λόγω της μεγάλης ανάγκης για μια μέθοδο που δείχνει ευαισθησία στις ανάγκες των παιδιών και στοχεύει στην ενδυνάμωση και όχι στην τιμωρία τους έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια προγράμματα διαλογισμού και ενσυνειδητότητας, κυρίως ενσυνείδητου διαλογισμού για τα σχολεία.

Σχολεία που έχουν εφαρμόσει την τεχνική του διαλογισμού αντί της τιμωρίας μέσα σε πολύ σύντομο διάστημα έχουν δει μεγάλη βελτίωση στη συμπεριφορά των μαθητών και όχι μόνο. Σε ένα δημοτικό σχολείο της δυτικής Βαλτιμόρης ξεκίνησε πριν 2 χρόνια ένα πρόγραμμα που επιχειρεί να προσφέρει ολιστική εκπαίδευση στους μαθητές, δημιουργώντας ένα δωμάτιο για ενσυνείδητες στιγμές. Μέσα στον πρώτο χρόνο παρατηρήθηκαν μηδενικές αποβολές και θετικές αλλαγές στην ζωή των παιδιών στο σπίτι, σύμφωνα με τον Vibes.

Η ενσυνειδητότητα δεν είναι μόνο διαλογισμός και ο διαλογισμός δεν είναι μόνο ενσυνείδητος. Η ενσυνειδητότητα είναι μια πρακτική που συνήθως σχετίζεται με το διαλογισμό αλλά όχι απαραίτητα. Επίσης ο διαλογισμός μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, μια από τις οποίες είναι και ο ενσυνείδητος διαλογισμός. Συνήθως η ενσυνειδητότητα που γίνεται μέσα στα πλαίσια ενός οργανωμένου προγράμματος παίρνει τη μορφή διαλογισμού (επίσημη εξάσκηση στην ενσυνειδητότητα) ενώ υπάρχει και η πρακτική της ενσυνειδητότητας που μπορεί να συμβαίνει οπουδήποτε και οποτεδήποτε μέσα στη ζωή μας (ανεπίσημη εξάσκηση ενσυνειδητότητας), ειδικά εφόσον εξασκηθούμε σε αυτό. Το ζητούμενο είναι να πετυχαίνουμε την ενσυνειδητότητα πάντα στη ζωή μας και όχι μόνο όταν κάνουμε διαλογισμό.

Για την εξάσκηση της ενσυνειδητότητας δεν χρειάζεται να είναι κάποιος απαραίτητα σε κατάσταση διαλογισμού ούτε χρειάζεται ειδικός εξοπλισμός και ειδική στάση του σώματος. Το άτομο σε ένα ήρεμο μέρος μπορεί αν αφιερώσει χρόνο στον εαυτό του για να αφοσιωθεί στο τι νιώθει εκείνη τη στιγμή χωρίς να κάνει κάποια κριτική στον εαυτό του ή τους άλλους. Εάν εμφανίζονται σκέψεις κριτικής το άτομο προσπαθεί να της αφήσει να περάσουν ώστε να επικεντρωθεί ξανά στο τώρα. Από την άλλη πλευρά ο διαλογισμός εστιάζει κυρίως στην αναπνοή. Το άτομο ακολουθώντας την αναπνοή και παρατηρώντας την μπορεί να παρατηρήσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται στην παρούσα στιγμή. Οι όποιοι αντιπερισπασμοί ξεπερνούνται ώστε το άτομο να αφοσιωθεί ξανά στην αναπνοή του (Mindful n.d.).

Βασικό στοιχείο του διαλογισμού κάθε είδους είναι η έμφαση που το άτομο δίνει στο παρόν. Έτσι τα παιδιά αντί για μια τιμωρία που δεν έχει κυριολεκτικά κανένα εκπαιδευτικό όφελος πέρα από την εκπαίδευση στο φόβο, το παιδί έχει το χρόνο να σκεφτεί τι συμβαίνει, που οφείλεται η συμπεριφορά του. Το παιδί έχει χρόνο να ηρεμήσει, να σκεφτεί τη συμπεριφορά του, να κατανοήσει ότι συμπεριφορά και τα συναισθήματα του έχουν μια βαθύτερη αιτία από την προφανή και να απαλλαγεί από τα αρνητικά του συναισθήματα.  Το δεύτερο βασικό στοιχείο του διαλογισμού είναι ότι τα παιδιά χρειάζονται τη συγχώρεση, να τα συγχωρήσουν οι άλλοι αλλά και να συγχωρήσουν αυτά τον εαυτό τους, και μια ευκαιρία να επανορθώσουν. Έτσι λοιπόν το σχολείο περνάει από την ανταποδοτική δικαιοσύνη στην αποκαταστατική δικαιοσύνη.

Μέσα από τον ενσυνείδητο διαλογισμό το παιδί μπορεί να αποκτήσει κατανόηση του τι του συμβαίνει από στιγμή σε στιγμή και πώς να είναι πραγματικά παρόν στις εμπειρίες του. Καθισμένο αναπαυτικά και προσπαθώντας να είναι εκεί στο παρόν, το παιδί μπορεί να μάθει πώς να γλιτώνει από τις δυσάρεστες καταστάσεις όχι με το να τις αποφεύγει αλλά με το να τις διαχειρίζεται. Το παιδί πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει και να εξετάζει, να αξιολογεί τις δύσκολες καταστάσεις, οι οποίες είναι φυσικό να υπάρχουν γιατί είναι κομμάτι της ζωής.

Στη χώρα μας τα προγράμματα ενσυνειδητότητας και ενσυνείδητου διαλογισμού μπορεί να απουσιάζουν, στο εξωτερικό ωστόσο υπάρχουν πολλοί οργανισμοί που συντονισμένα και με επιστημονικότητα  προσπαθούν να εντάξουν την ενσυνειδητότητα σε σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ΑΜΕ n.d.).Η αποτελεσματικότητα της ενσυνειδητότητας έχει βρεθεί μέσω ερευνών σε πολλούς τομείς. Η ένταξη τέτοιων προγραμμάτων και πρακτικών μπορεί να βελτιώσει θεαματικά την πολύπλευρη ανάπτυξη των παιδιών, την εκπαιδευτική πράξη και τη μάθηση. Για παράδειγμα βελτιώνεται:

• Η προσοχή
• Η εκτελεστική λειτουργία (οργάνωση, σχεδιασμός, μνήμη εργασίας, έλεγχος των παρορμήσεων)
• Η υπερδραστηριότητα και η παρορμητικότητα
• Η αντιμετώπιση του θυμού και τα προβλήματα διαγωγής

• Η συναισθηματική ρύθμιση
• Η φροντίδα προς τους άλλους
• Η κοινωνική προσαρμογή και οι κοινωνικές δεξιότητες
• Η διαχείριση του άγχους και του σχολικού άγχους
• Η αυτό- αποδοχή, η αυτό- πεποίθηση, η χαλάρωση
• Η ποιότητα του ύπνου

Μέσα στο σχολικό περιβάλλον η ενσυνειδητότητα μπορεί να εμφανίζεται είτε άμεσα, με τη δημιουργία ενός προγράμματος εκμάθησης ενσυνειδητότητας για τους μαθητές, είτε έμμεσα, με τους εκπαιδευτικούς να υιοθετούν και να εξασκούν την πρακτική της ενσυνειδητότητας σε προσωπικό επίπεδο και να την εφαρμόζουν μέσα στη σχολική καθημερινότητα. Φυσικά και τα δύο αυτά σενάρια μπορούν να συνυπάρχουν.  Για να ενσωματωθεί η ενσυνειδητότητα στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα είναι απαραίτητο να ακολουθηθεί κυρίως η έμμεση εισαγωγή της στην εκπαιδευτική πράξη, μέσω των εκπαιδευτικών. Τα προγράμματα που στοχεύουν στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών βασίζονται στο σκεπτικό ότι όταν οι δάσκαλοι είναι εκπαιδευμένοι να ασκούν την ενσυνείδητη πρακτική και να έχουν την αντίστοιχη συμπεριφορά ενσωματώνουν αυτή την πρακτική στην εκπαιδευτική τους διαδικασία. Μια τέτοια προσέγγιση έχει θετική επίδραση και σε όλο το φάσμα της ζωής τους (Meiklejohn et al. 2012).

Μπορεί να μιλάμε κυρίως για τον τρόπο που το σχολείο αντιμετωπίζει ένα μαθητή αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι το σχολείο μπορεί να είναι τεράστιος παράγοντας στρες για τους εκπαιδευτικούς επίσης, πλήττοντας έτσι και την εκπαιδευτική τους ικανότητα. Ο σύγχρονος εκπαιδευτικός καλείται να ανταπεξέλθει σε πρωτοφανείς απαιτήσεις  (Jennings, 2009), φροντίζοντας για την διδασκαλία του εκπαιδευτικού υλικού, το περιβάλλον, την εξέλιξη των μαθητών, την σχέση του με τους μαθητές και τους γονείς και όλα τα προβλήματα που μπορεί να προκύπτουν, χωρίς να έχει όμως απαραίτητα τα εφόδια και την εκπαίδευση για όλα αυτά.  Κάτι τέτοιο δεν είναι περίεργο, αφού μέχρι στιγμής υπάρχουν ελάχιστες αποτελεσματικές λύσεις στο στρες που οι εκπαιδευτικοί βιώνουν (Poulin et al. 2008).

Οι εκπαιδευτικοί έχουν ανάγκη από μοντέρνους και αποτελεσματικούς τρόπους ενίσχυσης ώστε να αυξήσουν την ανθεκτικότητα τους. Η ενσυνειδητότητα έχει πολλαπλά ψυχολογικά και σωματικά οφέλη για αυτούς, καθώς το στρες μειώνεται και προκαλούνται αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου. Η ενσυνειδητότητα επιδρά στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την εκτελεστική λειτουργία και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς κα των συναισθημάτων. Πολλές γνωστικές ικανότητες όπως η επίλυση προβλημάτων, η προσοχή, ο σχεδιασμός, η εργαζόμενη μνήμη και ο έλεγχος των πράξεων μπορούν να βελτιωθούν (Chan, Shum, Toulopoulou & Chen, 2008).

Μέσα από την ενσυνειδητότητα οι εκπαιδευτικοί μπορούν να βελτιώσουν την ευεξία, την ικανότητα να ελέγχουν τη συμπεριφορά στην τάξη, την υποστηρικτική σχέση με τους μαθητές τους  και την αίσθηση αυτό- αποτελεσματικότητας τους ως προς την παροχή εκπαίδευσης.

Σε έρευνα βρέθηκε πως ακόμα και η δίμηνη εκπαίδευση στη μείωση του στρες βάσει ενσυνειδητότητας είναι ικανή να αυξήσει την ευεξία και το ανοσοποιητικό και την εγκεφαλική δραστηριότητα που ευθύνεται για τα θετικά συναισθήματα, να μειώσει το στρες και την εγκεφαλική δραστηριότητα που ευθύνεται για τα αρνητικά συναισθήματα (Davidson et al. 2003).

Σύμφωνα με έρευνες που μελέτησαν την επίδραση της εκπαίδευσης στην ενσυνειδητότητα στη ζωή των δασκάλων εντόπισαν αυξημένα επίπεδα ενσυνειδητότητας, σωματικής υγείας και πολύ βελτιωμένη αίσθηση εκπαιδευτικής αυτό- αποτελεσματικότητας (Poulin et al. 2008. Poulin 2009).

Σε άλλη έρευνα εντοπίστηκε πως μέσα από την ενσυνειδητότητα οι εκπαιδευτικοί είναι πιο υποστηρικτικοί μέσα στην τάξη, πιο ικανοί να διαχειριστούν την τάξη ακόμα και αν είναι ήδη έμπειροι εκπαιδευτικοί, να διατηρήσουν καλές σχέσεις με τους μαθητές τους (Jennings et al. 2011).

Για να ενσωματωθεί πραγματικά η ενσυνειδητότητα στην εκπαίδευση και στη συμπεριφορά των παιδιών οι δάσκαλοι έχουν το βασικό ρόλο ο οποίος θα πρέπει να είναι και παραδειγματικός. Μπορεί οι δάσκαλοι να είναι εκπαιδευμένοι και να έχουν μάθει συγκεκριμένες τεχνικές όμως τα οφέλη στη μαθητική κοινότητα θα έρθουν όταν οι δάσκαλοι πράγματι είναι σε θέση να εφαρμόσουν και να ενσωματώσουν τις ενσυνείδητες πρακτικές τους στην τάξη. Αυτό φυσικά αποτελεί εντέλει όφελος για όλους όσους εμπλέκονται με την εκπαίδευση.

Η ενσυνειδητότητα και ο ενσυνείδητος διαλογισμός αποτελεί μια καλή, αποτελεσματική και οικονομική λύση στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των παιδιών. Τα παιδιά που μαθαίνουν να εφαρμόζουν μια τέτοια προσέγγιση βιώνουν μια θετική αλλαγή στην συναισθηματική, συμπεριφορική, σωματική τους ανάπτυξη που σταδιακά γίνεται τρόπος ζωής. Το σχολείο που εφαρμόζει τέτοιες πρακτικές είναι ένα σχολείο που δίνει χώρο στην ανατροφοδότηση, τη συγχώρεση, τη λήψη πρωτοβουλιών από τα παιδιά. Είναι ένα σχολείο που διδάσκει στους μαθητές όχι να μην κάνουν λάθη επειδή θα τιμωρηθούν αλλά το να μαθαίνουν από τα λάθη τους.

Οι μαθητές μαθαίνουν να δημιουργούν συνδέσεις μεταξύ όσων συμβαίνων μέσα τους και εκτός τους, εστιάζοντας στο τώρα με μια αντικειμενική ματιά. Η πρακτική της ενσυνειδητότητας μπορεί να είναι είτε επίσημη είτε ανεπίσημη (ως μια τυπική άσκηση ή ως τρόπος ζωής). Ο συνδυασμός αυτός ενισχύει την ικανότητα των παιδιών να συνδέουν τις εμπειρίες τους και να καθορίζουν τον τρόπο που θα διαχειριστούν την κάθε κατάσταση. Μαθαίνουν να διαχειρίζονται τα συναισθήματα, να τα ρυθμίζουν και να τα εκφράζουν. Η προσοχή των παιδιών ρυθμίζεται καλύτερα αφού τα παιδιά εξασκούνται στο να εστιάζουν, να παραμένουν εστιασμένα και να αποσύρουν την προσοχή τους από ένα ερέθισμα. Όπως και τα αποτελέσματα έχουν δείξει, είναι μια πολύ αποτελεσματική και λειτουργική αντιμετώπιση της προβληματικής συμπεριφοράς στην εκπαίδευση.

Στην πράξη

Για να εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα στο σχολείο πρέπει καταρχάς όλοι οι αρμόδιοι να συμφωνήσουν ως προς το τι να περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα ανάλογα με τις ανάγκες των παιδιών και ως προς το τι είναι αυτό που τελικά θα μετρηθεί για να διαπιστωθεί η επιτυχία του προγράμματος. Ένα τέτοιο πρόγραμμα δεν είναι στατικό. Απαιτεί διαρκή εξέλιξη, βελτίωση των πρακτικών όσο και των επαγγελματιών που τα διδάσκουν και τα εποπτεύουν. Για να έχει εξέλιξη ένα πρόγραμμα πρέπει οι αρμόδιοι να το υποστηρίξουν πάρα τις όποιες αλλαγές προκύψουν στο σχολείο, στην εκπαιδευτική πολιτική, στα άτομα τα οποία παίρνουν τις αποφάσεις, προτείνουν αλλαγές, θέτουν προτεραιότητες και κανονίζουν τα οικονομικά ζητήματα (Meiklejohn et al. 2012).

Μηλοβιανού Αφροδίτη

• AME (n.d). Mindfulness in Education: the Foundation for Teaching and Learning. http://www.mindfuleducation.org/
• Chan, R. C. K., Shum, D., Toulopoulou, T., & Chen, E. Y. H. (2008). “Assessment of executive functions: Review of instruments and identification of critical issues”. Archives of Clinical Neuropsychology, 23(2), 201–216.
• Jennings, P. A. (2011). Promoting teachers’ social and emotional competencies to support performance and reduce burnout. In A. Cohan & A. Honigsfeld (Eds.), Breaking the mold of pre-service and inservice teacher education: Innovative and successful practices for the 21st century (pp. 133–143). New York: Rowman & Littlefield.
• Jennings, P. A., Snowberg, K. E., Coccia, M. A., & Greenberg, M. T. (2011). Improving classroom learning environments by cultivating awareness and resilience in education (CARE): Results of two pilot studies. Journal of Classroom Interaction, 46(1), 37–48

• Meiklejohn, J.  et al. (2012). Integrating mindfulness training into K-12 education: fostering the resilience of teachers and students. Mindfulness, 1. http://www.mindfuleducation.org/wp-content/uploads/2015/01/IMEK-12-ARTICLE-IN-JOURNAL-MINDFULNESS-ONLINE-VERSION-1.pdf
• Mindful (n.d). Getting Started with Mindfulness. You have questions about mindfulness and meditation. Mindful has the answers. https://www.mindful.org/meditation/mindfulness-getting-started/
• Poulin, P. A. (2009). Mindfulness-based wellness education: A longitudinal evaluation with students in initial teacher education. Unpublished doctoral dissertation. University of Toronto, Canada.
• Poulin, P. A., Mackenzie, C. S., Soloway, G., & Karayolas, E. (2008). Mindfulness training as an evidenced-based approach to reducing stress and promoting well-being among human services professionals. International Journal of Health Promotion and Education, 46, 35–43.
• The Free Thought Project (2105).  How US Public Schools Have Come to Increasingly Resemble Prisons Instead of Learning Centers. http://thefreethoughtproject.com/public-schools-increasinglyresemble-prisons-learning-centers/#EoBuGBko33cAwbdr.99

• Vibes, John (n.d.).  An Elementary School has Kids Meditate Instead of Punishing Them and the Results are Profound. http://thefreethoughtproject.com/school-sending-children-meditate/
• Zwerger, N.,  & Khalilah, B. (2016). Fostering an Anti-bias Culture in the Classroom and beyond. Paper presented at the National Partners in Education Access (NPEA) 2016 Conference Session, Baltimore, USA.