Μια φορά κι έναν καιρό ήταν τα παραμύθια….
Το παραμύθι ορίζεται ως μια σύντομη ή λαϊκή ιστορία που ενσωματώνει το έθος, το οποίο μπορεί να εκφραστεί ρητά στο τέλος του ως αξιωματική αρχή.
Το «έθος» είναι το δίδαγμα της ιστορίας, όσα θα μας παραδειγματίσουν από τα παθήματα των ηρώων. Υπάρχουν αρκετές εικασίες για την προέλευση των παραμυθιών. Αν και δε μπορούμε να επιβεβαιώσουμε καμία, ας προσπαθήσουμε να κρατήσουμε «το απόσταγμα», δηλαδή, να βρούμε τον κεντρικό άξονα γύρω απ’ τον οποίον περιστρέφεται κάθε θεωρία προέλευσης τους. Στην πλειονότητά τους, οι θεωρίες συγκλίνουν στο ότι τα παραμύθια αποτελούν μία μετεξέλιξη των μύθων. Ένας ορισμός για το τι τελικά είναι ο μύθος, είναι αυτός του Γάλλου φιλόσοφου και κοινωνιολόγου Εμίλ Ντιρκεμ. Σύμφωνα με αυτόν: «ο μύθος είναι το κλειδί για τη διάκριση ανάμεσα στο ιερό και το βέβηλο, ή ανίερο.» Ξετυλίγοντας ένα κουβάρι από φανταστικές ιστορίες και υπερβάσεις φυσικών νόμων, σας παροτρύνω να διερευνήσουμε την αξία των κλασικών ιστοριών…
Αρχικά, με σκοπό μια «καθαρή» ματιά στο θέμα, θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως οι ακροατές των πρώτων παραμυθιών ήταν ενήλικες. Αργότερα, αναπροσαρμόστηκαν και αναδιατυπώθηκαν προκειμένου οι ιστορίες να θεωρηθούν κατάλληλες για ανήλικα αυτιά.
Είναι γεγονός πως τα περισσότερα κλασικά παραμύθια προάγουν τη βία, βρίθουν από σκληρές εικόνες και συμβάλλουν στην εγκαθίδρυση στερεοτύπων. Αξιοσημείωτο είναι, πως οποιαδήποτε βίαιη πράξη, υπερκαλύπτεται από τη θετική κατάληξη της περιπέτειας του κεντρικού ήρωα. Επισφραγίζοντας τη λήξη λέμε πάντα: «και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». Έχει παραληφθεί όμως να ειπωθεί ότι ο λύκος δεν έζησε καλά αφού του άνοιξαν την κοιλιά, τη γέμισαν με πέτρες και τελικά πνίγηκε στο ποτάμι. Η εξήγηση βρίσκεται στον τίτλο. «Μα αφού ήταν κακός λύκος, τι μας νοιάζει;» θα έλεγε κάποιος οπαδός της ιστορίας. Έκαναν καλά ο Χανς κι η Γκρέτελ που πέταξαν στη φωτιά τη μάγισσα; «Μα φυσικά, αφού ήθελε να τους φάει κι ήταν κακιά» θα μου αντιγυρίσει ξανά. Όπως διαπιστώνουμε, έχει οριστεί από τον τίτλο, ποιος λογίζεται καλός και ποιος κακός. Είναι γνωστό πως η πριγκίπισσα του παραμυθιού είναι ανήμπορη, συχνά φυλακισμένη κι η μόνη της ελπίδα είναι να παντρευτεί τον πρίγκιπα. «Γιατί είναι αυτό κακό;» θα με ρωτήσει ο συνήθης αντιρρησίας. Θα απαντήσω πως δεν είναι ανάγκη οι απόψεις μας να εγκλωβίζονται στο δίπολο καλό-κακό. Σίγουρα είναι ανακριβές, επειδή η πριγκίπισσα μπορεί να επιβιώσει χωρίς το μαγικό φιλί του πρίγκιπα. Ο λύκος δεν είναι κακός, ούτε η αλεπού πονηρή, ούτε η κουκουβάγια σοφή, είναι απλώς άγρια ζώα. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι χάριν της φαντασίας προσωποποιούμε τα ζώα, οφείλουμε να το κάνουμε με κάποιους βασικούς όρους αλήθειας. Ο καλός ή ο κακός κρίνονται από τις πράξεις τους και όχι από προαποφασισμένες αντιλήψεις. Σε διαφορετική περίπτωση, οι γείτονες ενός ειδεχθούς εγκληματία θα ξαφνιάζονται μόνιμα γιατί αυτός ήταν «πολύ καλό παιδί.».
Ο στόχος δεν είναι να καταδικάσουμε τα κλασικά παραμύθια, η αξία τους είναι αδιαμφισβήτητη. Εισήγαγαν ένα νέο λογοτεχνικό είδος με σκοπό τη διδαχή και τη διέγερση της φαντασίας των παιδιών. Διερωτώμαι όμως, πώς είναι δυνατόν σε εποχές με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης να μη γίνεται σαφές ότι οι ιστορίες χρειάζονται επικαιροποίηση στην εποχή και στο κοινό που απευθύνονται; Άραγε ποιος είναι ο λόγος που οτιδήποτε χαρακτηρίσουμε ως κλασικό, αποκτά μία –σχεδόν- ιερή αξία που το καθιστά ανέγγιχτο;
Σε κάθε περίπτωση, ο σκοπός δεν είναι να νουθετήσω τους γονείς. Θα ήθελα όμως να υπογραμμιστεί πως κάθε ιστορία μπορεί να προσαρμοστεί από αυτόν που την επικοινωνεί, στην ηλικία και το χαρακτήρα του ακροατή. Τέλος, η διδακτική αξία του παραμυθιού δεν εξαντλείται στην ολοκλήρωση της αφήγησης. Το «έθος» κάθε παραμυθιού αποκρυσταλλώνεται μετά από συζήτηση και επεξήγηση.
Ανδριανή Νικολάκου
Συγγραφέας-Μαθηματικός
