Αιτίες των διαφορών στους τύπους του δεσμού
Χαρακτηριστικά παιδιού: η συγχρονικότητα της συναλλαγής είναι ένα επίτευγμα κοινό του βρέφους και της μητέρας. Έρευνες για να ελέγξουν την πεποίθηση ότι η συμπεριφορά του βρέφους συμβάλλει στην δημιουργία σχέσεων δεσμού, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι βρέφη που περνούσαν πολλή ώρα με την απασχόλησή τους με αντικείμενα παρά να συναλλάσσονται κοινωνικά με την μητέρα, είχαν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν συμπτώματα ανασφαλούς δεσμού (Lewis & Feiring, 1989).
Η συμπεριφορά της μητέρας: Τα αποτελέσματα μετά από μελέτη βρεφών με άμεση και κατάλληλη ανταπόκριση της μητέρας τους στο κλάμα τους σε ηλικία τριών μηνών, οι μητέρες ήταν ευαίσθητες και υπεύθυνες, είχαν περισσότερες πιθανότητες να χαρακτηριστούν τα βρέφη τους, ότι είχαν αναπτύξει ασφαλείς δεσμούς προσκόλλησης στην ηλικία του ενός έτους (Ainsworth & Bell, 1969). Όσο πιο αφοσιωμένες είναι οι μητέρες, όσο πιο γρήγορα ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του μωρού, με κατάλληλο τρόπο και ευαισθησία, και εξέφραζαν θετικά συναισθήματα, τόσο πιο ασφαλή δεσμό είχαν αναπτύξει τα μωρά τους, ( Isabella, 1993), σε αντίθεση με τα ανασφαλή παιδιά που οι μητέρες δεν ήταν και τόσο αφοσιωμένες στην άμεση ανταπόκριση των αναγκών του παιδιού τους ( Van Ijzendoorn & al, 1992).
Κοινωνικά-πολιτισμικά αίτια: Έρευνες έχουν αποδείξει ότι το είδος του δεσμού κατά πόσο είναι ασφαλής ή ανασφαλής, επηρεάζεται τόσο από το πρόσωπο που το φροντίζει, όσο κι από το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο μεγαλώνει. Χαμηλό ποσοστό (49%), παιδιών με ασφαλή δεσμό παρατηρήθηκε στην Γερμανία. Μελέτες έχουν αποδείξει πως οι Γερμανοί γονείς ακολουθούσαν μια πολιτισμική αξία και μια πολιτισμική πεποίθηση, πως τα βρέφη πρέπει να απομακρυνθούν από την σωματική επαφή μόλις μπορέσουν να κινούνται μόνα τους (Grossman & al, 1985). Οι ερευνητές υποστήριξαν, ότι το γεγονός ότι τα παιδιά στην Γερμανία αναπτύσσουν ανασφαλή δεσμό προσκόλλησης, ευθύνεται στην πεποίθηση των Γερμανίδων μητέρων, ότι το ιδανικό είναι ένα μη προσκολλημένο βρέφος, αλλά θα υπακούει στις εντολές των γονέων χωρίς συζήτηση. Έρευνες στα παιδιά που μεγαλώνουν στα Κιμπούτς στο Ισραήλ, από κοινότητα ενηλίκων ανέπτυξαν ανασφαλείς δεσμούς προσκόλλησης, έστω κι αν έβλεπαν τους γονείς τους κάποιες ώρες την ημέρα ( Cole & Cole, 2011). Προφανώς δεν έπαιρναν την ασφάλεια που παρέχει η σωματική επαφή από αυτούς που τα μεγάλωναν, έτσι ώστε να αναπτυχθεί η ασφαλής προσκόλληση. Στην Ιαπωνία, στις παραδοσιακές Ιαπωνικές οικογένειες όπου η μητέρα δεν εργάζεται, παρατηρήθηκαν παιδιά με ανασφαλή δεσμό προσκόλλησης εξαιτίας του γεγονότος ότι οι μητέρες δεν θέτουν τα παιδιά τους σε θέση εξερεύνησης και έχουν αναπτύξει με τις μητέρες μια έντονη σχέση εξάρτησης, η οποία όμως οδηγεί σε αδιάκοπο φόβο των ξένων και διαφορετικών καταστάσεων και αλλαγών. Στις μη παραδοσιακές ιαπωνικές οικογένειες όπου οι μητέρες αναγκάζονται να εργαστούν και συνηθίζουν τα παιδιά τους και στην φροντίδα ενός ξένου προσώπου, (Durrett, Ottaki & Richards, 1984), τα αποτελέσματα είναι ίδια με εκείνα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής όπου μόνο 12% των παιδιών που εξετάστηκαν ανήκαν στην κατηγορία της ανασφαλούς προσκόλλησης ( Ainnsworth & al, 1978).
Δεσμοί προσκόλλησης και εκπαίδευση
Οι πρώτες λοιπόν εμπειρίες φροντίδας από τον γονιό, είναι πολύ σημαντικές για την προσωπική ζωή του παιδιού αλλά μπορούν να διορθωθούν από άλλες εμπειρίες, που παίρνουν στην προσωπική ζωή, σπουδαιότητα. Στην διάρκεια της ανάπτυξης γίνονται πάρα πολλές εμπειρίες σχέσεων-φροντίδας, ίσως περισσότερο ευνοϊκές που επηρεάζουν με ουσιαστικό τρόπο την ισορροπία στην συναισθηματική μας ζωή.
Ο βιολόγος Waddington (1957), (Pallini, 2014), θεώρησε την ανθρώπινη προσωπικότητα σαν μια κατασκευή που εξελίσσεται αδιάλειπτα. Διάφορες διαδρομές αρχίζουν απ’ το ίδιο σημείο, αλλά το άτομο έχει μια ευρεία γκάμα επιλογών και δυνατοτήτων. Ο Bowlby (1969), πήρε αυτή την αντίληψη απ τον βιολόγο για να προχωρήσει στην διαδρομή αυτή. Παρομοιάζει την προσωπική ανάπτυξη με μια σιδηροδρομική διαδρομή με ενδιάμεσους σταθμούς και σιδηροδρομικούς κόμβους από όπου ξεκινάνε και διακλαδώνονται εναλλακτικές κατευθύνσεις. Από την αρχική ψυχολογική κατάσταση, βαθειά επηρεασμένη απ’ τις πρώτες σχέσεις προσκόλλησης, διακλαδώνονται διάφορες διαδρομές ανάπτυξης που σημαδεύονται από καινούριες συναντήσεις και συνθήκες και σχέσεις ζωής, όπως η άφιξη μιας νταντάς, η βρεφοκόμος, η νηπιαγωγός, ο δάσκαλος, ο καθηγητής, μια καινούρια φιλία ή μια συναισθηματική σχέση. Όποια κι αν είναι η διαδρομή που έκανε το άτομο, επιστρέφει σε κάθε ηλικία, στην ασφάλεια που του παρέχει ο ασφαλής δεσμός προσκόλλησης και του επιτρέπει την προσέλευση σε νέες διαδρομές. Τα άτομα κάθε φορά που μπαίνουν σε ουσιαστικές συναισθηματικές σχέσεις, βρίσκονται σ’ ένα σημείο στροφής. Η ανάπτυξη των σχέσεων αυτών σχετίζεται με την μορφή των σχέσεων δεσμού που διαμόρφωσαν και σταθεροποίησαν. Έτσι η σχέση θα πάρει μια νέα κατεύθυνση λίγο ή πολύ ευνοϊκή. Αν έχει σταθεροποιήσει σταθερούς, συναισθηματικούς δεσμούς, τότε αναδύεται η εμπιστοσύνη στον εαυτό του και η σχέση προχωρά. Αν όμως οι συναντήσεις του είναι ατυχείς, αρχίζουν και οι τριγμοί στην εμπιστοσύνη του. Όποια κι αν είναι η διαδρομή που θα επιλέξει, πάντα αναδύεται η πρώτη διαδρομή, για να του επιτρέψει την προσέλευση σε νέες διαδρομές. Οι διαδρομές που παρεκκλίνουν της υγιούς ανάπτυξης, καταλήγουν σε παθογένεια.
Η δυνατότητα της αλλαγής της διαδρομής μειώνεται στη διάρκεια της ζωής, αλλά είναι πάντα υπαρκτή ( Bowlby, 1980, Pallini, 2014). Μερικές από αυτές τις συναντήσεις παίρνουν τον χαρακτήρα δεσμών προσκόλλησης, και τοποθετούνται με ουσιαστικό τρόπο στο σύστημα σχέσεων, μαζί με τις προηγούμενες εμπειρίες προσκόλλησης με το γονιό. Η μελέτη των συνδέσμων ανάμεσα στην ανάπτυξη των δεσμών προσκόλλησης με το γονιό και στο συναισθηματικό δεσμό που σταθεροποιείται στο σχολείο ή και με άλλους σημαντικούς ενήλικες είναι μεγάλου ενδιαφέροντος. Οι φιγούρες αναφοράς δεν είναι απεριόριστες. Το μωρό σταθεροποιεί μια ιεραρχία από φιγούρες σημαντικές που τις επιλέγει από άλλους σημαντικούς ενήλικες με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Αυτό επαληθεύεται με τα παιδιά που ξεκινούν το σχολείο. Ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς στον παιδικό σταθμό, επιλέγουν κάποιους, να τους αναγνωρίσουν ως φιγούρες επιμέλειας. Αυτή η φυσιολογική τάση θα πρέπει να ενθαρρύνεται, επειδή επιτρέπει μια γαλήνια συναισθηματική ανάπτυξη, σε καταστάσεις που λείπει η σταθερή παρουσία της μητέρας. Οι θεσμοί που τείνουν να αποθαρρύνουν αυτή την φυσική τάση του παιδιού, παρεμβαίνουν πολύ δυσάρεστα στην ομαλή συναισθηματική του ασφάλεια, με αποτέλεσμα την δυσχέρεια στην μετάβαση στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Το πλεονέκτημα της τάσης για μονοτροπία (δεσμός προτίμησης με την φιγούρα φροντίδας (Bowlby, 1969), και επομένως στην ανθρώπινη τάση να εγκαθιδρύει δεσμούς προτίμησης, των οποίων η σημασία είναι ιεραρχική, συνεισφέρει στην σταθεροποίηση δεσμών υπευθυνότητας του ενήλικα σε σχέση με το παιδί. Έτσι οριοθετείται ο δεσμός ευθύνης του ενήλικα που παρέχει φροντίδα και το παιδί αισθάνεται ασφάλεια. Ο Bowlby παρατήρησε ότι παιδιά που είχαν μια κοινωνική συμπεριφορά διαφοροποιημένη στο σχολείο, ήταν παιδιά που είχαν υποστεί τραυματικούς αποχωρισμούς απ’ την φιγούρα φροντίδας τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, και ανέπτυσσαν μια επιφανειακή κοινωνική συμπεριφορά, και ήταν ανίκανα να παγιώσουν δεσμούς προσκόλλησης με διάρκεια και βάθος.
Λίγα λόγια για τη συγγραφέα:
Η Αικατερίνη Νιζάμη είναι Νηπιαγωγός, απόφοιτη του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (ΤΕΠΑΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και εργάζεται σε δημόσιο Νηπιαγωγείο. Έχει μεταπτυχιακό με τίτλο « Συναισθηματικές και Συγκινησιακές Δυναμικές και Εκπαίδευση» από το πανεπιστήμιο TorVergata της Ρώμης. Επίσης είναι κάτοχος διπλώματος Διδασκαλείου Γενικής Αγωγής και πτυχιούχος Α.Τ.Ε.Ι Λάρισας της Σ.Δ.Ο. Έχει πιστοποίηση Αγγλικής, Ιταλικής και Γαλλικής γλώσσας σε επίπεδο Γ2. Έχει λάβει μέρος σε πολλά ελληνικά και διεθνή Συνέδρια με εισηγήσεις, ως οργανωτική επιτροπή, κριτής και προεδρείο εργασιών και έχει δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά. Έχει εκδώσει ένα εγχειρίδιο συναισθηματικής αγωγής μέσα από σενάρια κουκλοθέατρου (Βάρφης) και ένα παιδικό παραμύθι την Αχαριστία του κροκόδειλου (Πυραμίδα) . Είναι μέλος της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος.
