Εάλω η Πόλις…
Είναι γνωστό ότι η Κωνσταντινούπολη, το κέντρο του Μεσαιωνικού Ελληνισμού και πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας υπέστη δύο αλώσεις. Η πρώτη ήταν το 1204 από τους Σταυροφόρους και η δεύτερη το 1453 από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Όλοι γνωρίζουμε ότι με την Άλωση του 1453 κατέρρευσε οριστικά ο μεσαιωνικός ελληνισμός και εισήλθαμε στη μακρόχρονη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, η οποία έληξε το 1821 με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Για την Άλωση του 1204 έχω πρόσφατα εκτενώς αναφερθεί με άρθρο στην «Πηγή Παιδείας». Γι’αυτό με το παρόν άρθρο δεν θα επεκταθώ στα γεγονότα αυτά. Θα θυμίσω μόνο ότι η Κωνσταντινούπολη υπέστη μια εκτεταμένη λεληλασία και ότι η Λατινοκρατία στην Πόλη διήρκησε μέχρι το 1261 όταν ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος (1261-1281)την ανακατέλαβε.
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχει πρόσκαιρα ανασυσταθεί. Όμως, δεν θυμίζει σε τίποτα από την παλιά δόξα και δύναμη. Είναι ένα μικρό κράτος χωρίς πόρους, χωρίς στρατιωτική δύναμη και με σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Πρόσκαιρη δύναμη αποκτά κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο αλλά κι αυτή γρήγορα εξανεμίζεται. Ο μεσαιωνικός ελληνισμός έχει πλέον παρακμάσει. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία του 14ου και 15ου αιώνα δεν θυμίζει σε τίποτε την άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία του Βυζαντίου. Παρά τις τιτάνιες προσπάθειες το Βυζαντινό κράτος δεν θα μπορέσει να ανακτήσει την απολεσθείσα δύναμη και αίγλη. Οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της περιόδου : οι διεκδικητές του θρόνου συγκρούονται συνεχώς μεταξύ τους, καλώντας συχνά και την ξένη βοήθεια. Οι Βενετοί και οι Γενουάτες ελέγχουν το εμπόριο, και η βυζαντινή εξουσία κατά καιρούς τούς παραχωρεί ισχυρά προνόμια. Μέσα σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου τον 14ο αιώνα οι Τούρκοι για να βοηθήσουν κυρίως τον Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό περνούν στην Ευρώπη και το 1354 καταλαμβάνουν την Καλλίπολη. Σε λιγότερο από 100 χρόνια θα έχουν κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανικής Χερσονήσου. Σέρβοι, Βούλγαροι, Τούρκοι, Βενετοί, Γενουάτες και Βυζαντινοί συγκρούονται αδιάλειπτα. Νικητές αδιαμφισβήτητοι αναδεικνύονται οι Τούρκοι.
Έτσι, η Άλωση του 1453 μπορεί να θεωρηθεί ένα νομοτελειακό γεγονός. Το 1430 η Θεσσαλονίκη πέφτει οριστικά στα χέρια των Τούρκων. Η Βυζαντινή επικράτεια πλέον περιορίζεται στην Κωνσταντινούπολη με τη γύρω περιοχή και το Μωριά. Όταν ο Μωάμεθ αρχίζει την πολιορκία της, έχει απέναντί του λιγοστούς υπερασπιστές με επικεφαλής τον τελευταίο Βυζαντινό Αυτοκράτορα, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Αρχές Απριλίου του 1453 οι Τούρκοι εμφανίζονται μπροστά στα τείχη της Πόλης και αρχίζουν την πολιορκία. Παρατάσσουν ένα στράτευμα περίπου 100.000 στρατιωτών και είναι εξοπλισμένοι με τεράστια κανόνια, ικανά να γκρεμίσουν τα απόρθητα τείχη της Βασιλεύουσας. Παράλληλα ο τουρκικός στόλος αποκλείει την Πόλη και από τη θάλασσα. Από την άλλη οι υπερασπιστές της Πόλης είναι ελάχιστοι, περίπου 7.000.
Μετά από σκληρή πολιορκία και φονικές μάχες στις 29 Μαΐου 1453 ο Μωάμεθ και οι Γενίτσαροί του κατορθώνουν να κυριεύσουν την Πόλη. Όμως, βρίσκουν μια πόλη εγκαταλελειμμένη σε μεγάλο μέρος της. Πάραυτα η λεηλασία κρατά 3 μέρες. Ο Μωάμεθ αμέσως μετά την Άλωση, αντικρίζοντας μια κατεστραμμένη πόλη-φάντασμα, δίνει κίνητρα να κατοικηθεί εκ νέου και να ξαναζωντανέψει. Παράλληλα στον πατριαρχικό θρόνο ανεβαίνει ο Γεννάδιος Β΄, κατά κόσμον Γεώργιος Σχολάριος, ισχυρή προσωπικότητα των ανθενωτικών• ο Μωάμεθ παραχωρεί ειδικά προνόμια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία γίνεται ο προστάτης όλων των Ορθοδόξων λαών που ζουν μέσα στα όρια της αχανούς πλέον Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Λίγα χρόνια μετά οι Τούρκοι θα κατακτήσουν και τις τελευταίες εστίες ελευθερίας του ελληνισμού : το 1460 θα καταλάβουν το Μυστρά και το 1461 την Τραπεζούντα.
Αν όμως κοιτάξουμε τα πράγματα με μεγαλύτερη ψυχραιμία, θα διαπιστώσουμε ότι η Άλωση του 1204 ίσως είναι πιο σημαντική από την Άλωση του 1453. Το 1204 έχουμε την αρχή του τέλους του Βυζαντίου, ενώ το 1453 το οριστικό πλήγμα. Το 1204 οι Σταυροφόροι βρήκαν μια πλούσια και ακμαία Πόλη (η οποία αριθμούσε αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους), ενώ Το 1453 οι Τούρκοι μια παρηκμασμένη και φτωχή πόλη. Ό,τι ξεκίνησαν το 1204 οι Σταυροφόροι, το ολοκλήρωσαν το 1453 οι Τούρκοι. Παρά τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα του Βυζαντίου το 12ου αιώνα, το κράτος παρέμενε ισχυρό, ενώ η Κωνσταντινούπολη ήταν μια πόλη με αμύθητα πλούτη. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει για το Βυζάντιο μετά την Άλωση του 1204. Οι άγριες λεηλασίες των Σταυροφόρων και οι διωγμοί δεν επέτρεψαν στο Βυζάντιο να ορθοποδήσει. Με την Άλωση του 1204 ο Ελληνισμός γνωρίζει ένα βαθύτατο διχασμό : ενωτικοί εναντίον ανθενωτικών, δηλαδή μεταξύ αυτών που υποστήριζαν την ένωση της Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ουσιαστικά την υποταγή στον Πάπα, και αυτών που ανθίσταντο σθεναρά σε τέτοιο ενδεχόμενο. Οι Σταυροφόροι στη θέση του Βυζαντίου εγκαθίδρυσαν ένα πλήθος κρατιδίων, φεουδαρχικού χαρακτήρα, που καταδυνάστευαν τους ντόπιους πληθυσμούς. Αντίθετα, οι Οθωμανοί εδραίωσαν μια πολυεθνική και πολυθρησκευτική αυτοκρατορία. Μέσα στα πλαίσια του Οθωμανικού κράτους και παρά τις αρίφνητες σφαγές, ταπεινώσεις, εξανδραποδισμούς και βίαιους εξισλαμισμούς ο ελληνισμός μπόρεσε να ορθοποδήσει, να αναπτυχθεί οικονομικά και πνευματικά (18ος αιώνας) και το 1821 να διεκδικήσει την εθνική του ανεξαρτησία. Τέλος, θεωρείται ότι η Άλωση του 1204 σηματοδοτεί τη γένεση του Νέου Ελληνισμού.
Ο ελληνικός λαός βέβαια θρήνησε την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Τούρκους με τη δημοτική μουσική, την παράδοση και τους θρύλους. Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς και άλλοι θρύλοι συντρόφευαν τους υπόδουλους Έλληνες στους αιώνες της τουρκοκρατίας και εξέτρεφαν τις ελπίδες τους για την αναγέννηση του ελληνισμού.
Για αιώνες ο υπόδουλος ελληνισμός παρηγορήθηκε με την γνωστή απόληξη του δημοτικού τραγουδιού:
«Σώπα, κυρά Δέσποινα, μην κλαίεις, μη δακρύζεις•
Πάλε με χρόνους με καιρούς, πάλε δικά σου είναι»
Κωνσταντίνος Φ. Μπατσιόλας
Ιστορικός – Εθνολόγος, Θεολόγος
Η σύνταξη του παρόντος άρθρου για την «Πηγή Παιδείας» στηρίχθηκε αφενός σε παλαιότερο άρθρο μου για την άλωση της Πόλης στο περιοδικό “Ελληνικό Παρατηρητήριο” (τεύχος 67, Μάιος-Ιούλιος 2013) και αφετέρου στις ομιλίες μου για το ίδιο θέμα στο Συνεδριακό Κέντρο της Σίνδου στις 29 Μαΐου 2011 και 26 Μαΐου 2013 ως προσκεκλημένος από το Λαογραφικό Σύλλογο Σίνδου “Ο Ρόδακας”.
