«Μην ακουμπάς εκεί θα σε κοροϊδεύουν όλοι, Πάρε το χέρι σου από εκεί ρε Γιωργάκη, Σταμάτα πια ρε Κώστα θα σε βλέπουν όλοι τι κάνεις και θα γελάνε, Καλά πάνω στην σκηνή βρήκες να το κάνεις; Θα λες το ποίημα σου και θα κάνεις έτσι και θα πιάνεις;, Kαλά τι κάνεις εκεί Αντρέα; Σταμάτα τώρα που σου λέω και να πας να κάτσεις στην άκρη τιμωρία, μην δείχνεις Μαρία το πιπί σου στον Άλεξ δεν ντρέπεσαι καθόλου;» είναι μόνο μερικές από τις εκφράσεις που έχω ακούσει και συνεχίζω να ακούω τόσο στο περιβάλλον του σχολείου, όσο στον κοινωνικό και οικογενειακό μου περίγυρο, οι οποίες διαιωνίζονται και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για το θέμα της παιδικής σεξουαλικότητας στον εκπαιδευτικό χώρο κυρίως μέχρι σήμερα.
Η παιδική σεξουαλικότητα παρουσιάζεται μέχρι την εποχή του Freud ως το θέμα ταμπού τόσο από το κοινωνικό όσο ειδικότερα από το οικογενειακό περιβάλλον και από τους εκάστοτε εκπαιδευτικούς. Οι τελευταίοι από παλαιότερα φαίνεται να νιώθουν αμήχανα σε τέτοιες συζητήσεις, συνήθιζαν να τις αποφεύγουν και ενοχοποιούσαν με λεκτικό τρόπο σεξουαλικές συμπεριφορές.
Αναμφίβολα, έβρισκαν τρόπους να καταστέλλουν τις σεξουαλικές δραστηριότητες αυτών, λειτουργούσαν με τρόπο καταπιεστικό θεωρώντας τες ως «κινδύνους» ή μη αποδεκτές συμπεριφορές,για την ανακάλυψη της περιέργειας των παιδιών για τη σεξουαλικότητα.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει ,λοιπόν, και στην τάξη του ελληνικού σχολείου και σπιτιού του 21ου αιώνα. Οι εκπαιδευτικοί, οι νηπιαγωγοί και οι γονείς ενοχλούνται, αισθάνονται έκπληξη, αμηχανία και άγχος σχετικά με την έκφραση των σεξουαλικών συμπεριφορών ή ερωτήσεων, προβληματίζονται σε σχέση με τα όρια αποδοχής αυτών και οδηγούνται συχνά σε απαγορευτικές και τιμωρητικές στάσεις προς τα παιδιά, οι οποίες ενδέχεται να έχουν ποικίλες συνέπειες για την ολόπλευρη τους ανάπτυξη. Τετοιες είναι η δημιουργία του αισθήματος της ντροπής προς παρόμοιες συμπεριφορές, λεκτικές και μη λεκτικές αντιδράσεις(π.χ χαμήλωμα του βλέμματος τους σε συνδυασμό με το αίσθημα της ντροπής και όχι μόνο), άμεση διακοπή τέτοιων συμπεριφορών και φόβος για μετέπειτα, δημιουργώντας έτσι, και μια σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία τους να προκαλέσουν ευχαρίστηση στον εαυτό τους και το φόβο και τις ενοχές μπροστά στις αντιδράσεις των ενηλίκων(Κοντοπούλου,2007) .
Ωστόσο, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (W.H.O.), η σεξουαλικότητα είναι ένα φυσικό συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής και επηρεάζει τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, είτε είναι άντρας, γυναίκα ή παιδί. Ξεκινάει με τη γέννηση και τελειώνει μόνο με το θάνατο. Πρόκειται για μια βασική πλευρά και ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης, την οποία δεν μπορούμε να απομονώσουμε από τις υπόλοιπες πλευρές της ζωής μας, καθώς αποτελεί κομμάτι του εαυτού μας (Αυγερινού, 2010). Επομένως, σύμφωνα και με τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud στο (Craig, Baucum, 2007) τα παιδιά από τη γέννηση τους μέχρι και 1 ή 1 ½ ετών βρίσκονται στο στοματικό στάδιο, στο οποίο αναζητούν την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση από τον ερεθισμό του στόματος και των χειλιών(π.χ πιπίλισμα δαχτύλου κ.α), στην συνέχεια σε ηλικία 1 ή 1 ½ μέχρι 3 ετών βρίσκονται στο πρωκτικό στάδιο και τις αντλούν από λειτουργίες αποβολής(π.χ σύνδεση ερωτικής ικανοποίησης με συγκράτηση, παθητικότητα κ.α). Έπειτα, σε ηλικία 3 έως 5 ή 6 ετών, όπου τα περισσότερα παιδιά προσχολικής αγωγής ξεκινούν την φοίτηση τους σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα βρίσκονται στο φαλλικό στάδιο κατά το οποίο η ερωτογενής ζώνη μετατοπίζεται στα γεννητικά όργανα όπου και παραμένει εφ’ όρου ζωής (π.χ διαπίστωση ανατομικών διαφορών των φύλων, προβληματισμός για τη σεξουαλική τους ταυτότητα, αυνανισμός κ.α). Επιπρόσθετα, στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα και στο στάδιο ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης ιδιαίτερο ρόλο κατέχουν οι γονεικές σχέσεις(με το αντίθετο φύλο), π.χ 5 ετών αγόρι με την μητέρα του, κορίτσι 4 ετών με τον πατέρα του, που αποτελούν αντικείμενο ερωτικών ενορμήσεων( Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας αντίστοιχα) ενώ σε ηλικία 5 ή 6 μέχρι 12 ετών οι σεξουαλικές τους ορμές βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση και τέλος σε ηλικία 12 ετών και άνω βρίσκονται στο στάδιο γενετήσιας σεξουαλικότητας κατά το οποίο οι σεξουαλικές ορμές «ενεργοποιούνται» με την εφηβεία και την ήβη(π.χ αυνανισμός ή σχετικές φαντασιώσεις) όπως αναφέρεται στο (Craig, Baucum, 2007).
Τα συγκεκριμένα στάδια ανάπτυξης, η έκφραση αποριών σχετικά με τα γεννητικά όργανα του κάθε παιδιού, των συνομήλικων του καθώς και για τις δραστηριότητες στην τουαλέτα (Τι είναι αυτό μαμά;, Τι είναι αυτό εκεί κυρία που έχει; Εγώ γιατί δεν έχω αυτό που έχει εκεί κάτω ο Γιάννης κυρία όταν κάνει πιπί;), οι ερωτήσεις περί γέννησης των μωρών ( Από που έρχονται τα μωρά μαμά;, Πώς κάνει μωρό η μαμά και ο μπαμπάς κυρία; Γιατί κάνει μόνο η μαμά μωράκι;) των μερών του σώματος, των ερωτικών σχέσεων, των ρόλων των φύλων, η αρχή ανάπτυξης στάσεων περί σεξουαλικότητας μέσα από το παιχνίδι, η σεξουαλική συμπεριφορά των παιδιών όπως ο αυνανισμός και η επιδειξιομανία, παρόλο που προκαλούν τον φόβο και τον τρόμο τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονέων είναι πλήρως αποδεκτά αφού εκφράζουν τις σκέψεις και τους προβληματισμούς των παιδιών, ενυπάρχουν στον άνθρωπο ήδη από τη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Ενώ η σεξουαλικότητα ,όπως αναφέρεται από τον Freud στο (Κοντοπούλου,2007) συνδέεται όχι μόνο με τις λειτουργίες που εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή και συνδέονται με τα γενετικά όργανα αλλά και με όλες τις δραστηριότητες του παιδιού που έχουν σκοπό την αναζήτηση ηδονής που κάποιο σημείο του σώματος του μπορεί να του παρέχει.
Λοιπόν αγαπητέ γονέα, μητέρα, παππού, φίλη και κυρίως μελλοντικέ συνάδελφε και εκπαιδευτικέ, σε σένα μιλάω ναι, ήρθε η ώρα της αφύπνισης και της αλλαγής δεν νομίζεις;
Λαμβάνοντας υπόψιν ότι οποιαδήποτε δυσκολία στην σχέση και την επικοινωνία με τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, με όλους μας μπορεί να έχει επιπτώσεις στη σεξουαλικότητα και στην γενικότερη λειτουργία των παιδιών οφείλουμε σε συνεργασία να συμβάλουμε και να αναλάβουμε με ορθό τρόπο την σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών αφήνοντας προκαταλήψεις και στερεότυπα που υπάρχουν από παλιά. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί ειδικότερα, οφείλουν να είναι καταρτισμένοι και πλήρως ενημερωμένοι για τις σεξουαλικές συμπεριφορές των παιδιών, να έχουν μια στάση ελευθερίας και κατανόησης προς αυτές, να μην καταφεύγουν σε τιμωρητικές μεθόδους ή απειλές και να μην ακολουθούν καταπιεστικές στάσεις.
Ταυτόχρονα, η αποφυγή της ενοχοποίησης αυτών των συμπεριφορών κρίνεται επίσης, απαραίτητη ενώ οφείλουν ακόμη, να είναι προετοιμασμένοι για όλα τα ερωτήματα ή σχόλια που ενδέχεται να προκύψουν από τα παιδιά, διότι η μη απάντηση αυτών δεν θεωρείται ορθή καθώς αυξάνει την περιέργεια τους για αναζήτηση πληροφοριών σε πηγές και άτομα που μπορεί να τα οδηγήσουν σε λανθασμένη ενημέρωση, ενισχύοντας έτσι την αίσθηση της συμπεριφοράς αυτής ως απαγορευμένης.
Για παράδειγμα, θα μπορούσαν να μιλήσουν σε ατομικό επίπεδο με τα παιδιά που εκφράζουν σεξουαλικές συμπεριφορές όπως τον αυνανισμό και την επιδειξιομανία, εξηγώντας τους ότι η συμπεριφορά τους είναι μεν αποδεκτή αλλά σε ιδιωτικά πλαίσια, δηλαδή δεν αφορά την έκθεση τους μπροστά σε υπόλοιπα άτομα και ιδιαίτερα στο χώρο της τάξης, προκειμένου να μάθουν για την ιδιωτικότητα και την απομόνωση σε τέτοιες σεξουαλικές συμπεριφορές και την αναγνώριση των ορίων του σώματος τους.
Προτείνεται βέβαια η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών να γίνει συστηματική στο χώρο του ελληνικού σχολείου όσον αφορά συγκεκριμένα το εκπαιδευτικό κομμάτι. Κυριότερα η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση μπορεί να διεξαχθεί μέσω της διοργάνωσης οργανωμένων δραστηριοτήτων, της «εκμετάλλευσης» και αξιοποίησης απρόοπτων σεξουαλικών συμπεριφορών και ερωτήσεων, του project που θα παρέχουν τις κατάλληλες πληροφορίες στοχεύοντας στην εξοικείωση των παιδιών τόσο με το ίδιο τους το σώμα όσο και με την σεξουαλικότητα γενικότερα.
Αναμφίβολα, η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος που αποδέχεται την σεξουαλικότητα των παιδιών, η ανάγνωση βιβλίων, παραμυθιών και ιστοριών όπως: «Από που έρχονται τα μωρά;», «Κάτι αλλάζει», «Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός», «Το πρώτο μου βιβλίο για το σεξ» κ.α που αφορούν την λειτουργία της αναπαραγωγής, τα ανατομικά χαρακτηριστικά και τις σχέσεις των δύο φύλων, η διεξαγωγή συζητήσεων για τα βασικά στάδια του κύκλου ζωής και προκειμένου να απαντηθούν απορίες και ερωτήματα των παιδιών, η εκμάθηση ορθού λεξιλογίου για τα γεννητικά όργανα, τις λειτουργίες του σώματος, η χρήση εκπαιδευτικού υλικού όπως εικόνων, βίντεο, παιχνιδιών, παζλ, αφισών, χαρτών και η χρήση του παιδικού ιχνογραφήματος για απεικόνιση των παιδικών αναπαραστάσεων μπορεί να καλύψουν την περιέργεια των παιδιών και να συμβάλλουν στην οριοθέτηση και στην αποδοχή κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφορών.
Μέσω των κατάλληλων εκπαιδευτικών προσεγγίσεων μπορεί να ενισχυθεί η δημιουργία σωστών διαπροσωπικών σχέσεων και στάσεων προς την σεξουαλικότητα, η αυτοεικόνα των νηπίων και η γνωστική καλλιέργειά τους.
Καταληκτικά, τα παιδιά σύμφωνα με την ποιήτρια και συγγραφέα Μάγια Αγγέλου «έχουν ταλέντο να υπομένουν, που πηγάζει από την άγνοια εναλλακτικών λύσεων». Ίσως η άποψη αυτή θα μπορούσε να λειτουργήσει προληπτικά προκειμένου να συμβάλλουμε όλοι ως άνθρωποι, γονείς και εκπαιδευτικοί ώστε η άγνοια αυτή που εμείς δημιουργούμε εσκεμμένα στα παιδιά να εξαλειφθεί σιγά σιγά και να ενημερωθούν ορθά για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση βάζοντας ένα ακόμη λιθαράκι για την ολιστική τους και ολόπλευρη ανάπτυξη…
Μαριάννα Μανωλοπούλου
Βιβλιογραφία
Αυγερινού, Ι.(2010). Σεξουαλική Αγωγή: Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών προσχολικής εκπαίδευσης για τις δυσκολίες εφαρμογής και αξιολόγηση σχετικού παιδαγωγικού υλικού στα νηπιαγωγεία του Δήμου Βόλου. (Δημοσιευμένη διπλωματική εργασία στο http://ir.lib.uth.gr/bitstream/handle/11615/4521/P0004521.pdf?sequence=1&isAllowed=y ) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου. Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Βόλος
Κοντοπούλου, Μ.(2007). Παιδί και Ψυχοκοινωνικές Δυσκολίες. Μια ψυχοδυναμική οπτική. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg
Μανωλοπούλου, Μ. Ι. (2018). D6. Θεσσαλονίκη.
Craig, G-J., Baum, D. (2007). Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Ένατη αμερικανική έκδοση. ΤΟΜΟΣ Α’. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ
