Ο ζωγράφος του Αγώνα Παναγιώτης Ζωγράφος, αγωνιστής ο ίδιος και οικείος του Μακρυγιάννη, ζωγραφίζοντας την Άλωση της Κωνσταντινούπολης μέσα στο αριστουργηματικό του έργο απεικονίζει τον Ρήγα Βελενστινλή να ρίχνει το σπόρο της λευτεριάς : μέσα σε ένα πολεμικό σκηνικό, όπου Έλληνες και Τούρκοι μάχονται, είναι η μορφή του Ρήγα που στην πραγματικότητα ξεχωρίζει. Έτσι, είχε αποτυπωθεί στις συνειδήσεις των Ελλήνων από τότε, ότι ο Ρήγας είναι αυτός που έριξε τον σπόρο της λευτεριάς και που άνθισε με το εθνεγερτήριο σάλπισμα της Επανάστασης του 1821.
Σε έργο του Θεόφιλου, του γνωστού λαϊκού ζωγράφου, ο Ρήγας μαζί με τον Κοραή απεικονίζονται να σηκώνουν όρθια μια γυναικεία μορφή –την εξανδραποδισμένη Ελλάδα.
Πράγματι, ο Ρήγας Βελενστινλής είναι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού διαφωτισμού (περίπου 1750 – 1821), του ιδεολογικού δηλαδή εκείνου ρεύματος που προετοίμασε ιδεολογικά τον ξεσηκωμό του 1821. Μέσα στο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, οι Έλληνες τόσο στις υπόδουλες περιοχές όσο και στις παροικίες της Ευρώπης (π.χ. Βενετία, Τεργέστη, Βιέννη κτλ.) αναπτύσσουν μια έντονη πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητα, ιδρύουν σχολεία, εκδίδουν περιοδικά, εφημερίδες και βιβλία, και οραματίζονται τον ξεσηκωμό που θα οδηγήσει στην αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Το 1814 στην Οδησσό της σημερινής Ουκρανίας ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία. Σταδιακά έτσι ο ελληνισμός αποκτά εθνική αυτοσυνειδησία και το Φεβρουάριο του 1821 ο Υψηλάντης κηρύσσει την έναρξη της Επανάστασης στη Μολδοβλαχία, περιοχή όπου ζούσε ένας ακμαίος οικονομικά και πολιτιστικά ελληνισμός. Τον Μάρτιο η φλόγα της Επανάστασης ανάβει και στην Πελοπόννησο. Ο Υψηλάντης θα συντριβεί στη Μολδοβλαχία, αλλά στον ελλαδικό χώρο τελικά η Επανάσταση θα πετύχει, και μετά από πολλούς αιματηρούς αγώνες, ανείπωτες σφαγές, εμφυλίους πολέμους και την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, οι Έλληνες το 1830 θα πετύχουν την Εθνική τους Ανεξαρτησία με την ίδρυση του Βασιλείου της Ελλάδας σύμφωνα με τα πρωτόκολλα του Λονδίνου του Φεβρουαρίου 1830 μεταξύ της Αγγλίας Γαλλίας και της Ρωσίας.
Για να φτάσουμε όμως στο 1821 και το 1830 χρειάστηκε η ιδεολογική προπαρασκευή του Αγώνα και η εμψύχωση των Ελλήνων προκειμένου να προχωρήσουν στην εξέγερση –χρειάστηκε η έμπνευση για τον μεγάλο ξεσηκωμό (γιατί δεν πρέπει να λησμονούμε ότι όλους τους αιώνες της οθωμανοκρατίας πραγματοποιήθηκαν δεκάδες εξεγέρσεις μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης και έντασης). Ο Ρήγας ήταν αυτός που ενέπνευσε τους Έλληνες για τον ξεσηκωμό ίσως όσο κανένας άλλος.
Ο Ρήγας γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο (αρχαίες Φεραί, εξ ου και το προσωνύμιο Φερραίος). Τόσο για τα νεανικά χρόνια του Ρήγα όσο και για μέρος της μετέπειτα δράσης του συχνά ο μύθος συγχέεται με την πραγματικότητα. Τα πρώτα γράμματα ο Ρήγας τα έμαθε στο Βελεστίνο και αργότερα πήγε στα Αμπελάκια. Σε ηλικία 28 ετών σκότωσε κάποιον Τούρκο άρχοντα και αναγκάστηκε να καταφύγει στον Όλυμπο σε σώμα αρματολών. Για λίγο βρέθηκε στο Άγιο Όρος και μετά μετέβη στην Κωνσταντινούπολη κοντά στον πρεσβευτή της Ρωσίας, όπου γνώρισε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη-εκεί συνέχισε και τις σπουδές του. Λίγο αργότερα βρέθηκε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες/Μολδοβλαχία (δηλαδή μέρος της σημερινής Ρουμανίας), όπου οι διοικητές εκεί ήταν Έλληνες Φαναριώτες. Εκεί έγινε γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαου Μαυρογένη και μετά τον αποκεφαλισμό του Μαυρογένη το 1790, ο Ρήγας έφυγε για τη Βιέννη, όπου την έκανε έδρα της επαναστατικής δράσης του.
Στη Βιέννη της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων ο Ρήγας συνδέθηκε με το τους αδερφούς Πούλιου, οι οποίοι διατηρούσαν τυπογραφείο. Εκεί τύπωσε το περίφημο έργο του, τον «Θούριο» και τη «Χάρτα» και διάφορα άλλα έργα του. Ο Ρήγας βαθιά επηρεασμένος από τον Γαλλικό Διαφωτισμό οραματίστηκε τον ξεσηκωμό όλων των λαών της βαλκανικής εναντίον της σουλτανικής εξουσίας και τη συγκρότηση μιας βαλκανικής ομοσπονδίας, η οποία παρά τον κυρίαρχο χαρακτήρα του ελληνισμού, θα ονομαζόταν «Ελληνική Δημοκρατία», θα εφάρμοζε την ισότητα και το σεβασμό προς όλους τους βαλκανικούς λαούς, ακόμη και τους Τούρκους. Ο πόθος για δικαιοσύνη, ισότητα και ελευθερία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ρήγα.
Ο Ρήγας εκτός από τα καθαρά επαναστατικά-πολιτικά κείμενα μέσα στο πνεύμα του Γαλλικού Διαφωτισμού μετέφρασε και εξέδωσε και έργα που αποσκοπούσαν στην ανύψωση της παιδείας των Ελλήνων και στο να έρθουν σε επαφή με τις επιστημονικές κατακτήσεις της Δυτικής Ευρώπης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του «Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας».
Όμως, ο Ρήγας ενέπνευσε τους υπόδουλους Έλληνες όσο κανένας κυρίως για το επαναστατικό περιεχόμενο του συγγραφικού έργου. Ποιος δεν έχει γαλουχηθεί με τους στίχους από τον «Θούριο»:
Ὡς πότε παλικάρια νὰ ζοῦμεν στὰ στενά,
Μονάχοι σὰ λιοντάρια, σταὶς ράχαις στὰ βουνά;
Σπηλιαὶς νὰ κατοικοῦμεν, νὰ βλέπωμεν κλαδιά,
Νὰ φεύγωμ΄ ἀπ΄ τὸν Κόσμον, γιὰ τὴν πικρὴ σκλαβιά.
Νὰ χάνωμεν ἀδέλφια, Πατρίδα, καὶ Γονεῖς,
Τοὺς φίλους, τὰ παιδιά μας, κι΄ ὅλους τοὺς συγγενεῖς.
Καλλιῶναι μίας ὥρας ἐλεύθερη ζωή,
Παρὰ σαράντα χρόνοι σκλαβιά, καὶ φυλακή.
Τί σ΄ ὠφελεῖ ἂν ζήσης, καὶ εἶσαι στὴ σκλαβιά,
Στοχάσου πὼς σὲ ψένουν καθ΄ ὤραν στὴ φωτιά.
Βεζύρης, Δραγουμάνος, Ἀφέντης κι΄ ἂν σταθῆς,
Ὁ Τύραννος ἀδίκως, σὲ κάμει νὰ χαθῆς.
Δουλεύεις ὂλ΄ ἡμέρα, σὲ ὅ,τι κι΄ ἂν σοὶ πῆ,
Κι΄ αὐτὸς πασχίζει πάλιν, τὸ αἷμα σου νὰ πιῆ.
Ο Θούριος είναι στην πραγματικότητα ένας πολεμικός παιάνας, ένα κάλεσμα για επανάσταση και εξέγερση. Ο Θούριος μετουσίωνε τι ιδέες και τις επιδιώξεις του Ρήγα, την πολιτική του θεωρία, σε προσκλητήριο άγγελμα για επανάσταση σε μία γλώσσα που μπορούσε να αγγίξει τις ψυχές των υποδούλων Ελλήνων.
Ο Ρήγας όμως δεν καλούσε απλά σε εξέγερση κι επανάσταση. Είχε συγκεκριμένο πολιτικό όραμα για τον ελληνισμό κι εν γένει για τους βαλκανικούς λαούς. Αυτό αποτυπώνεται στο Σύνταγμα του Ρήγα : 124 άρθρα θα αποτελούσαν τον καταστατικό χάρτη της Ελληνικής Δημοκρατίας, όπως την οραματιζόταν ο Ρήγας. Το Σύνταγμα το Ρήγα περιλαμβάνονταν στο έργο του «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας», το οποίο τρόπον τινά αποτελεί το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα και εξεδόθη στη Βιέννη το 1797..
Στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση περιλαμβανόταν :
Α) η «Επαναστατική Προκήρυξη»
Β) «Τα Δίκαια του Ανθρώπου» σε 35 άρθρα
Γ) Το «Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας», σε 124 άρθρα
Δ)ο περίφημος «Θούριος»
Μείζονος σημασίας όχι μόνο για την εποχή του αλλά και για τον σύγχρονο μελετητή της ιστορίας είναι και η χαρτογραφική προσπάθεια του Ρήγα. Η Χάρτα του Ρήγα με κύριο τίτλο του έργου είναι «Χάρτα τῆς Ἐλλάδος ἐν ἦ περιέχονται αἰ νῆσοι αὐτής και μέρος των εἰς την Εὐρώπην και Μικράν Ἀσίαν Πολυαρίθμων Ἀποικιών Αὐτης» γνώρισε μεγάλη διάδοση για τα δεδομένα της εποχής του. Οι διαστάσεις του τελικού χάρτη ήταν 2.10 x 2 μέτρα (4 τ.μέτρα), με το κάθε φύλλο να είναι 70 x 50 εκατοστά, ενώ η κλίμακα του είναι 1:600.000. Τα φύλλα αριθμούνται από κάτω αριστερά προς τα δεξιά, και το πρώτο φύλλο το οποίο περιέχει απεικόνιση και περιγραφή της Κωνσταντινούπολης, προϋπήρχε ως αυτόνομο έργο του Ρήγα με τον τίτλο Επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης. Η προετοιμασία του χάρτη ξεκίνησε στο Βουκουρέστι και εκτυπώθηκε στη Βιέννη το 1797 στο τυπογραφείο του J. Nitsch σε 1220 αντίτυπα. Εκτυπώθηκε τμηματικά (το πρώτο φύλλο το 1796, τα τρία επόμενα στις αρχές του 1797 και τα υπόλοιπα μέχρι το τέλος Μαΐου), και διατέθηκε ολοκληρωμένη στο εμπόριο στις αρχές Μαΐου του 1797. Βέβαια, η χαρτογραφική του προσπάθεια δεν εξαντλήθηκε στην περίφημη αυτή Χάρτα του, αλλά είχε κάνει κι άλλες εκδόσεις χαρτών : «Γενική Χάρτα της Μολδαβίας», «Νέα Χάρτα της Βλαχίας και μέρους της Τρανσυλβανίας». Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η έκδοση των χαρτών ήταν μείζονος σημασίας γεγονός για εκείνη την εποχή όπου δεν υπήρχαν τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα (άρα και η άγνοια ήταν τεράστια) και προφανώς τα επίπεδα του αναλφαβητισμού ήταν σχεδόν καθολικό.
Στη Βιέννη εξέδωσε το 1797 και ένα μονόφυλλο με χαλκογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου που φιλοτέχνησε ο F. Muller προκειμένου να ενισχύσει το φρόνημα των Ελλήνων.
Στο κέντρο βρίσκεται ο Μ. Αλέξανδρος και η προσωπογραφία πλαισιώνεται από πλαίσιο και χωρίζεται σε οκτώ διάχωρα. Στα τέσσερα μικρότερα απεικονίζονται οι κεφαλές των επιφανέστερων αρχιστρατήγων του, τα ονόματα των οποίων διακρίνονται με κεφαλαία γράμματα: ο Σέλευκος, ο Αντίγονος, ο Κάσσανδρος και ο Πτολεμαίος. Στα μεγαλύτερα οριζόντια διάχωρα αποδίδονται τέσσερις πολυπρόσωπες σκηνές από την εκστρατεία του Μακεδόνα στρατηλάτη εναντίον των Περσών :1. Η εις την Βαβυλώνα θριαμβευτική αυτού είσοδος, 2. Η φυγή των Περσών εις τον Γρανικόν ποταμόν 3. Η ήττα του Δαρείου και 4. Η οικογένεια του ηττηθέντος βασιλέως εις τους πόδας του Αλεξάνδρου
Το επεξηγηματικό κείμενο της εικόνας είναι δίστηλο και δίγλωσσο, σε ελληνική και γαλλική γλώσσα και χωρίζεται σε τρεις ενότητες: α) στο θέμα της εικόνας και στις πηγές που χρησιμοποίησε ο δημιουργός της. β) σύντομη βιογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. γ) δηλώνεται ο δημιουργός της εικόνας και ο σκοπός της έκδοσης.
Άλλα έργα του Ρήγα υπήρξαν το «Φυσικής Απάνθισμα», το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», «Ηθικός Τρίπους», «Νέος Ανάχαρσις». Και με τα έργα αυτά, τα οποία είναι κατά βάση μεταφράσεις γαλλικών και γερμανικών έργων, προσπαθεί να μεταλαμπαδεύσει τις ιδέες, το πνεύμα και τις αξίες του Γαλλικού Διαφωτισμού στους Έλληνες.
Ο Ρήγας δεν έμεινε μόνο σε εκδοτικές προσπάθειες. Ο ίδιος σκόπευε να φτάσει στον ελλαδικό χώρο και να καλέσει σε εξέγερση τους Έλληνες. Αναχώρησε από τη Βιέννη με ένα μικρό αριθμό συντρόφων του και πήγε στην Τεργέστη. Από εκεί πιθανώς θα πήγαινε στη Βενετία με σκοπό την τελική μετάβασή του στην Ελλάδα. Όμως, στην Τεργέστη συνελήφθη από την αυστριακή αστυνομία, οδηγήθηκε στη Βιέννη, όπου ανακρίθηκε και μετά παραδόθηκε στις οθωμανικές αρχές. Παρά την παρέμβαση διαφόρων προσωπικοτήτων υπέρ του Ρήγα, τελικά στον πύργο Νεμπόισα, ένα παραποτάμιο φρούριο του Βελιγραδίου, ύστερα από συνεχή βασανιστήρια, στις 24 Ιουνίου του 1798, στραγγαλίστηκε και το σώμα του τους ρίχτηκε στο Δούναβη. Ίδια ήταν ακριβώς και η τύχη των εφτά συντρόφων του.
Η ζωή, το έργο και η θυσία του Ρήγα πέρασαν στη σφαίρα του θρύλου. Ο ελληνισμός εμπνεύστηκε από τον Ρήγα και τους άλλους φωτισμένους δασκάλους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και 23 χρόνια μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα ξεσηκώθηκε και αξίωσε την εθνική του ανεξαρτησία. Στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας κατά τη διάρκεια των εργασιών της Α΄ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822 οι επαναστατημένοι Έλληνες διακήρητταν : «…Το Ελληνικόν Έθνος, το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του, εις Εθνικήν, συνηγμένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν».
Κωνσταντίνος Μπατσιόλας
Ιστορικός –Εθνολόγος, Θεολόγος
